Wołosi to zbiorcza nazwa różnych grup etnicznych pochodzenia romańskiego, mniej lub bardziej zeslawizowanych, zamieszkujących pierwotnie tereny Wołoszczyzny, Mołdawii, Siedmiogrodu oraz Marmaroszu.

Istnieje wiele hipotez, nieraz sprzecznych ze sobą, dotyczących genezy Wołochów.  Współcześnie istnieją dwie, sporne teorie dotyczące pochodzenia Wołochów: hipoteza dako-rumuńska oraz hipoteza południowo-bałkańska. Niekwestionowany jest fakt, że etnos ten wywodzi się ze zromanizowanej ludności zamieszkującej Półwysep Bałkański, skąd we wczesnym średniowieczu został wyparty na tereny górskie, gdzie przyjął pasterski tryb życia.

Termin Wołoch nie jest nazwą własną, lecz nadaną przez obcą grupę etniczną. Na południowej słowiańszczyźnie ludność tą nazywano Vlach, Vlahi, Vlasi. Na gruncie polskim przyjął się w czystej postaci termin Wołoch, Wołosi, wołoski. Spowodowane było to przyłączeniem do Polski  przez Kazimierza Wielkiego w XIV wieku Rusi Halickiej. Umowna wschodnia granica została przesunięta aż po Mołdawię, przez co utworzył się nowy szlak osadniczy. Migracje wołoskie na tereny polskie znane są jako kolonizacja wołoska lub wołoskie osadnictwo. Wołosi migrowali z południowych Karpat wzdłuż łańcucha Karpat wschodnich i zachodnich docierając aż do Orawy i Moraw. Migracja ta miała jednak etniczny charakter wołoski tylko w swej pierwszej fazie (chociaż Wołosi uczestniczyli w niej do samego końca), do czasu wchłonięcia elementu ruskiego i polskiego. W odróżnieniu od typowego dla terenów nizinnych rolnictwa, kolonizacja wołoska miała przede wszystkim charakter pasterski, zaś produkcja typowo rolna miała tylko znaczenie uboczne, uzupełniające. Pasterze wykorzystywali gospodarczo tereny górskie, a nawet wysokogórskie, dotychczas w ogóle niezasiedlone albo nawet opuszczone przez poprzednich osadników – tam, gdzie kolonizacja typowo rolnicza okazała się bezskuteczna. Wypasali (przynajmniej początkowo) swe „bydło wołoskie” (owce, kozy) głównie po lasach, które wówczas nie były w jakikolwiek inny sposób wykorzystywane gospodarczo. Ponieważ prowadziło to do generowania przez nie dochodów, kolonizację wołoską popierali królowie Węgier i Polski oraz lokalni właściciele ziemscy. Kolonizacja wołoska często polegała nie na zakładaniu osad na tzw. surowym korzeniu, lecz na przenoszeniu istniejących już (podupadających gospodarczo) miejscowości na prawo wołoskie. Poprzez kolonizację wołoską w północnych Karpatach wytworzyły się różniące się między sobą grupy góralskie. Zgodnie z ich geograficznym rozprzestrzenieniem wyróżniamy: górali ruskich (ukraińskich), a wśród nich Hucułów, Bojków i Łemków oraz górali polskich, do których należą górale sądeccy, pienińscy, spiscy, Podhalanie, Orawiacy i inni.

Ze względu na brak źródeł pisanych niewiele wiadomo dziś o języku, którym posługiwali się Wołosi po wywędrowaniu ze swojej bałkańskiej kolebki w średniowieczu. Genetycznie zaliczyć go można do grupy języków wschodnioromańskich, przy czym ze względu na swoją historię można go zaliczyć do języków kreolskich, czyli „języków mieszanych”.

Wołosi byli na ogół wyznania prawosławnego. Charakterystyczną cechą jest upodobanie do św. Dymitra. Przy lokacji wsi, na ogół była też lokalizowana cerkiew wraz z uposażeniem.

Kolonizacja wołoska pozostawiła po sobie kilka trwałych śladów. Przede wszystkim pod jej znaczącym, jeśli nie dominującym, wpływem ukształtował się wspólny dla całych Karpat Zachodnich etnos góralski. Wpłynęła również na stosunki gospodarcze i na sieci osadnicze Karpat Zachodnich. Świadectwem obecności Wołochów w Karpatach jest obecność nazw geograficznych pochodzenia wołoskiego, np.Magura, Kiczora, wołoskie nazwiska u Łemków (np. Dzioban) etc.

Źródło:

J. Langer Znaczenie kolonizacji wołoskiej w kształtowaniu kultury ludowej północnych i zachodnich Karpat [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat cz. I, Sanok 1995.

T. Trajdos Początki osadnictwa Wołochów na Rusi Czerwonej [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat cz. I, Sanok 1995.

Źródło zdjęcia: skansen-studzionki.pl