Sztetl (jid. miasto, miasteczko) to żydowska wspólnota lokalna o specyficznym układzie społecznym i obyczajowości. Termin ten odnosi się głównie do miasteczek w przedwojennej wschodniej Europie – Polsce, Rosji, na Litwie oraz we wschodniej części cesarstwa austro-węgierskiego.

Sztetl stanowił rodzaj miasteczka wielokulturowego, gdzie nawzajem przenikały się różne narodowości i religie. Zdominowany był przez społeczność żydowską, jednak zamieszkiwali tam także przedstawiciele innych narodów, miedzy innymi Polacy oraz Ukraińcy. Sztetl był głównym ośrodkiem demograficznym Żydów aszkenazyjskich, posługiwano się w nim językiem jidysz. Miasteczko posiadało własne elity kulturalne i intelektualne, pełniące rolę lokalnych autorytetów (nie zawsze byli to ludzie bogaci). Takie zdarzenia, jak narodziny, małżeństwo, śmierć, zbiorowość przeżywała wspólnie. Opiekowano się miejscowymi żebrakami i chorymi. Dawało to poczucie bezpieczeństwa, z drugiej jednak strony życie każdego mieszkańca poddane było społecznej kontroli, a potrzebę prywatności uważano za coś podejrzanego. Żydowskich mieszkańców łączyło poczucie silnej więzi lokalnej, a słowo sztetl nabrało emocjonalnie zabarwionego znaczenia, odpowiadając dzisiejszemu terminowi „mała ojczyzna”. Pomimo zdążających się napięć między Żydami a nieżydowskimi mieszkańcami sztetl, obie społeczności łączyły liczne więzy.

W drugiej połowie XIX w. tradycyjne sztetl zaczęło podlegać przemianom, głównie na skutek reform wprowadzanych przez państwa zaborcze, ale także pod wpływem emancypacji i obyczajowych prądów modernizacyjnych. Skutkiem rugów była nadmierna urbanizacja Żydów, zwłaszcza w zaborze rosyjskim. Kultura sztetli uległa zagładzie wraz z nadejściem Holokaustu.

Jednym z przykładów miasteczka, które przed wojna było sztetlem są Wojsławice – dziś wieś położona w województwie lubelskim, w powiecie chełmskim. Wojsławice liczyły przed II wojną światową ponad 3000 mieszkańców, głównie Żydów, ale także Polaków i Ukraińców. Po wojnie w wyniku zagłady ludności żydowskiej oraz akcji wysiedleńczych wobec Ukraińców, Wojsławice straciły swój przedwojenny wielokulturowy oraz wieloreligijny charakter. Współcześnie o przeszłości tego dawnego miasteczka świadczy zachowana w dużym stopniu przedwojenna architektura oraz dawny układ urbanistyczny: czworokątny rynek z drewnianymi podcieniowymi domami, katolicki kościół parafialny z XVII wieku, prawosławna cerkiew z dzwonnicą z XVIII wieku oraz żydowska synagoga z przełomu XIX i XX wieku.

W Wojsławicach w drewnianym podcieniowym domu przy rynku (tzw. domu Szewca Fawki – przedwojennego mieszkańca) mieści się siedziba Stowarzyszenia Panorama Kultur, którego jednym z celów jest promocja dziedzictwa sztetl, współpraca polsko – ukraińsko – żydowska oraz rozwój lokalny. Ludzie związani z Panoramą Kultur od lat zbierają materiały dotyczące przeszłości Wojsławic oraz architektury drewnianej miasteczek Lubelszczyzny w celu ratowania tego dziedzictwa. Wydano także książkę „Skrawki pamięci” dotyczącą wielokulturowej przeszłości Wojsławic we wspomnieniach mieszkańców.

Źródło zdjęcia: swietokrzyskisztetl.pl