Łemkowszczyzna, teren obejmujący Beskid Niski i fragment Beskidu Sądeckiego, to bardzo specyficzny region, mocno doświadczony przez zawirowania historyczne. Znane są trzy opcje genezy Łemków na tym terenie. Mimo iż o Łemkach jako grupie etnicznej można mówić dopiero od połowy XIX wieku, według pierwszej teorii dotyczącej ich genezy dalecy przodkowie Łemków zaczęli zasiedlać ten teren już w XVI wieku, podczas tak zwanej migracji wołoskiej. Osiedlająca się ludność wołosko – ruska była wyznania wschodnio-chrześcijańskiego, ściślej prawosławia. Druga geneza, najbliższa samym Łemkom, wywodzi ich od plemienia zamieszkującego ten teren jeszcze przed IX wiekiem. Mieli oni przyjąć chrześcijaństwo od wielkich misjonarzy Słowiańszczyzny, świętych Cyryla i Metodego. Ostatnia tradycja wywodzi ich z Rusi Kijowskiej, która w 988 roku przyjęła chrzest z Bizancjum. W Beskid mieli trafić pod naporem Tatarów. Łemkowie wraz z Bojkami i Hucułami wchodzą w skład grupy górali karpackich.
Ludność łemkowska pierwotnie była wyznania prawosławnego. Łemkowszczyzna prawie do końca XVIII wieku stanowiła obszar należący do prawosławnej diecezji przemyskiej. Unia brzeska (1596) objęła ten teren stosunkowo późno, tzn. po przystąpieniu do niej biskupa przemyskiego Innocentego Winnickiego w 1691. Przypuszczać należy, że Unia narzucona ludności odgórnie, przyjmowała się powoli. Na Łemkowszczyźnie, górskim izolowanym obszarze, mamy do czynienia z wyraźną odrębnością wyznania unickiego w odniesieniu do grekokatolicyzmu funkcjonującego w niełemkowskich dekanatach diecezji przemyskiej. Ten konserwatyzm łemkowski sprawił, że ludność łemkowska zaczęła masowo przechodzić w dwudziestoleciu międzywojennym na prawosławie, powracać do „wiary ojców”. Tendencje do zmiany wyznania były najbardziej intensywne w latach 1926-1936. Konwersja objęła w tym okresie około 40 beskidzkich wsi, a liczbę konwertytów okresu międzywojennego szacuje się na około 15% populacji Łemków (15-20 tys.). Wobec przedłużającego się konfliktu dla zahamowania przejść na prawosławie doszło w 1934 roku do utworzenia dla Łemków obrządku greckokatolickiego Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny (AAŁ). Utworzenie AAŁ nie usatysfakcjonowało w pełni żadnej ze stron, wywołało natomiast dodatkowe konflikty. Polityka AAŁ w sumie rozczarowała społeczność łemkowską, zaś konflikt religijny pozostawił trwały ślad w psychice Łemków. Dokonany przed wojną rozłam na tle wyznaniowym utrzymał się do dnia dzisiejszego i widoczny jest zarówno wśród Łemków w Polsce, jak i zagranicą. Istotną kulturową i społeczną konsekwencją dualizmu wyznaniowego Łemków są powstałe na jego tle konflikty religijne.
Tożsamość etniczna Łemków także nie jest jednoznacznie określona. W XIX wieku wśród Rusinów-Ukraińców zaczęło rodzić się poczucie świadomości narodowej. Badacze tego problemu twierdzą, że oddalenie Łemków od ośrodków kulturowych ukraińskich oraz chęć zachowania odrębności zadecydowały o tym, że większość Łemków nie przyjęła orientacji proukraińskiej, lecz staroruską lub wyraźnie moskalofilską. Powstanie tych orientacji politycznych wiązało się ściśle z problemami wyznaniowymi.
Okres wysiedleń Łemków, lata 1944-1947, okazały się najtragiczniejsze dla społeczności łemkowskiej. Deportacje na Ukrainę (nazywane przez nową władzę repatriacjami) i wysiedleńcza akcja Wisła z 1947 roku były dla Łemków czasem, który można by bez przeszkód nazwać apokalipsą. Wysiedleni z ojcowizny, rozproszeni na odległych obszarach Ukrainy i Ziem Zachodnich, pozbawiani zostali Łemkowie również swych świątyń, a często także duchownych, z których wielu skierowano do obozu w Jaworznie. Dodatkowo, władza ludowa zlikwidowała w latach powojennych Kościół greckokatolicki, choć formalnie nie istniała do tego żadna podstawa prawna. Deportowani na ziemie zachodniej i północnej Polski Łemkowie stanęli przed wyborem: albo pozostać jako unici w łączności z Kościołem katolickim i uczestniczyć w nabożeństwach w obrzędach łacińskich, albo organizować od podstaw parafie prawosławne, pozostając wiernymi obrządkowi wschodniemu. W tym czasie kościół greckokatolicki działał w podziemiu. Pierwsze struktury parafialne kościoła greckokatolickiego powstały w Polsce na początku lat. 90. Po roku 1947 rozpoczął się dla ludności łemkowskiej trudny okres kształtowania życia w warunkach całkowitej zmiany środowiska: geograficzno-przyrodniczego, gospodarczego, etnicznego, społecznego, politycznego, cywilizacyjnego i kulturowego. Po roku 1956 możliwe stały się powroty przesiedleńców na ojcowiznę, o które zabiegano od momentu wysiedlenia. Powroty te stały się kolejnym przełomowym wydarzeniem w powojennych dziejach Łemków, zmieniły ponownie ich rozmieszczenie w Polsce: większość pozostała na ziemiach zachodnich i północnych, a mniejszość osiedliła się na Podkarpaciu i w Małopolsce. Strefowy podział terytorialny Łemków okazał się z czasem ich podziałem na dwie opcje osiągania celów etnicznych. Obecnie wśród ludności łemkowskiej dominują dwie opcje świadomości etnicznej: proukraińska oraz Rusińska traktująca Łemków jako odrębny od Ukraińców naród. Obie te opcje zwalczają się wzajemnie, głównie poprzez działalność dwóch organizacji łemkowskich: Stowarzyszenie Łemków z siedzibą w Legnicy (postuluje odrębność etniczną Łemków) oraz Zjednoczenia Łemków z siedzibą w Gorlicach (opcja proukraińska).
Akcja Wisła w świadomości Łemków stanowi pewna granicę. Najczęściej dzielą czas na Najczęściej dzielą czas na „przed” i „po” wysiedleniu. Po przesiedleniu mitologizowali swoją ziemię ojczystą. Jednak rzeczywistość po powrocie często rozczarowywała, a w pamięci pozostawał obraz idealnej małej ojczyzny sprzed 1947 roku „przed” i „po” wysiedleniu. Po przesiedleniu mitologizowali swoją ziemię ojczystą. Jednak rzeczywistość po powrocie często rozczarowywała, a w pamięci pozostawał obraz idealnej małej ojczyzny sprzed 1947 roku.
Źródła:
Krochmal A., Stosunki między grekokatolikami i prawosławnymi na Łemkowszczyźnie w latach 1926-1939 [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, cz. I, red. J. Czajkowski, Rzeszów 1992.
Stachowiak A., Zagadnienia religijne społeczności łemkowskiej. Historyczne podłoże i kulturowe konsekwencje dualizmu wyznaniowego Łemków [w:] Łemkowie. Historia i kultura, Sesja naukowa Szreniawa, 30 czerwca-1 lipca 2007, red. H. Duć-Fajfer, Szreniawa 2007.
Źródło zdjęcia:
www.krajoznawcy.info.pl/tu-leza-slynni-lemkowie-683
Tags: grupy etnograficzne