Wśród grup etnicznych przebywających od stuleci  w Polsce Cyganie stanowią element najbardziej egzotyczny i intrygujący, a zarazem najmniej znany otoczeniu. / Jerzy Ficowski

Romowie, powszechnie zwani  Cyganami,  to zamknięta społeczność kultywująca swe tradycyjne obyczaje, rządząca się swoimi własnymi prawami oraz posługująca się sobie tylko znanym językiem. Pochodzenie Romów było długo niejasne. Cyganie podający się za wygnańców z  Egiptu, pojawili się przed wiekami w Europie. W nazewnictwie pozostały ślady egipskiej baśni: ang.- Gypsies, czy hiszp.- Gitanos. To studia językoznawcze przyczyniły się do ustalenia kolebki Cyganów, którą okazały się być Indie, skąd około X w. n.e. wyruszyli na wielowiekową wędrówkę przez Persję, Armenię i Grecję ku północnej i zachodniej Europie.

W Polsce wędrowne grupy pojawiły się na południowych połaciach kraju zapewne za panowania Władysława Jagiełły, aby wkrótce przeniknąć na północ. Cyganie podawali się za pokutujących pielgrzymów, którzy kiedyś sprzeniewierzyli się kościołowi. Opowiadali, że Zygmunt Luksemburski zajął ich kraj zmuszając do przyjęcia chrztu i zadając im pokutę, aby wędrowali po świecie przez siedem lat i ubiegali się o rozgrzeszenie u papieża. Na tą wędrówkę wydał im glejt, który gwarantował im swobodne poruszanie się i ochronę. Przemawiało to do ówczesnej mentalności ludów Europy. Ich ubóstwo i łachmany uwiarygodniały ich historię. Jednak szybko ich styl życia dał się we znaki miejscowej ludności. Od początku XV w. Cyganie wędrowali taborami przez Polskę parając się kowalstwem i wróżbiarstwem, darzeni  zabobonnym respektem miejscowej ludności. Ich sytuacja jednak stopniowo się pogarszała: przestawano wierzyć w ich pokutniczą historię oraz obawiano się czarów. Cyganie stawali się coraz bardziej izolowani, przez co musieli uciekać się do szalbierskich profesji.

W latach 60. XIX wieku zaczęły napływać na południowe tereny dawnej Rzeczypospolitej nowe fale Cyganów, barwniej przyodzianych, mówiących innym dialektem. Były to głównie dwa wielkie szczepy: Kelderari czyli Kelderasze (kotlarze) z Rumunii i Węgier oraz Lowari z Siedmiogrodu zajmujący się handlem końmi. Kelderasze byli najbogatsi, zajmowali się kotlarstwem, co dawało im ekonomiczną wyższość nad innymi grupami cygańskimi. Ich kobiety zajmowały się wróżbą. Pomiędzy nowo przybyłymi grupami a polskimi Cyganami panowała wyraźna niechęć. W niedługim czasie grupy te zalały całą Europę i jeszcze przed I wojną światową przedostały się do Ameryki.

Podczas II wojny światowej Hitlerowcy planowali całkowitą eksterminację Romów. Na terenie Polski znajdowała się większość obozowych ośrodków eksterminacji Cyganów. Zagłada polskich Romów często przebiegała także poza obozami z obawy o ucieczki Cyganów, którzy świetnie orientowali się w terenie i mieli kontakty z ludnością polską oraz partyzantką.

Po wojnie w Polsce znajdowało się ok. 20 tys. Romów, którzy zdołali ujść obozom i egzekucjom. Powrócili oni do swych tradycyjnych zajęć. Pod koniec 1949 roku przeprowadzono spis ludności cygańskiej, co było wstępem do osiedlenia i produktywizacji Cyganów. W owym czasie ok. 25 % Cyganów prowadziło już osiadły tryb życia. Często Cyganie jesienią zgłaszali chęć osiedlenia się, aby wraz z wiosną ruszyć w odwieczną wędrówkę. Pracowali tylko osiadli od pokoleń Cyganie wyżynni, wędrowni szybko porzucali miejsca pracy tłumacząc, że „ życie jest za krótkie, żeby Cygan miał pracować”.  Osiedlanie się utrudniała często niechęć otoczenia, wzajemne animozje, brak znajomości tradycji, obyczajów. W maju 1952 roku ogłoszono Uchwałę Prezydium Rządu w sprawie pomocy ludności cygańskiej przy przechodzeniu na osiadły tryb życia. W 1964 roku – już bez wydawania specjalnych uchwał czy rozporządzeń – Romom w Polsce zabroniono jeździć taborami.

Przebywający w Polsce Cygani dzielą się na cztery zasadnicze szczepy, różniące się między sobą trybem życia, obyczajami a także dialektem języka cygańskiego. Język romski należy do grupy indoaryjskich języków indoeuropejskich. Brak tradycji pisanej oraz jednolitej standaryzacji. Występuje duże zróżnicowanie dialektów romskich, co często utrudnia komunikacje pomiędzy różnymi grupami cygańskimi. Szczepy cygańskie w Polsce to: Cyganie nizinni, Cyganie wyżynni, Kelderasza i Lowari.

Tradycyjny dom – kher – wędrujących Cyganów był trojaki: wóz, namiot, a podczas zimowych postojów zwykły dach nad głową. W swych wędrówkach Cyganie utrzymywali kontakt między oddalonymi taborami poprzez pozostawianie znaków orientacyjnych na drogach, rozstajach, tzw. śpery. Były to np. powiązane gałązki, zatknięta na gałąź szmata. Okoliczni ludzie nie dotykali tego, bojąc się uroku.

W ciągu wieków strój cygański ulegał wielu przemianom. Dla kobiet charakterystyczna jest długa, fałdzista spódnica, chusta, ozdobność. Obecnie mężczyzn nie obowiązuje odrębny od otoczenia ubiór.

Zabronione jest jedzenia mięsa końskiego oraz psiego. Najczęstszą potrawą jest gotowana kura i rosół – najczęstszy łup Cyganek chodzących po wróżbie. Cyganie korzystali podczas wędrówek z dobrodziejstw lasu. Jedzono zupę z pokrzyw, kwaśny barszcz z wiśni, barszcze zaprawiane kwasem mrówkowym, grzyby. Przysmakiem był smażony jeż. Cygankę podczas gotowania obowiązuje szczególna czystość i dbałość o higienę pożywienia.

Niezwykle ważnym czynnikiem normującym obyczajowość we wszystkich cygańskich klanach jest tabu mageripen, zwane tak u polskich Cyganów nizinnych, zaś u Kelderaszów- mahrimos, co oznacza „skalanie”. Ten niepisany kodeks zakazów obyczajowych określa najistotniejsze wzorce postępowania, normy współżycia i przyczynia się do zachowania społecznej spoistości Cyganów, dozwala i nakazuje samorządność i samowystarczalność prawno-obyczajową bez uciekania się do poza cygańskich władz –  reguluje sprawy wewnątrz cygańskie.

Obrzędowość cygańska nie zawiera tradycji religijnej. Cyganie przyjmowali najczęściej tę religię, która była dominująca w kraju ich pobytu.  Cyganie w Polsce to w większości wyznawcy Kościoła Rzymskokatolickiego, jednakże jedynym sakramentem, z jakim mają do czynienia jest sakrament chrztu. Komunia czy ślub kościelny są wyjątkowymi, niezmiernie rzadkimi zjawiskami w życiu cygańskim, spotyka się je jedynie w grupach bardziej zasymilowanych z nie cygańskim otoczeniem.

Odwieczną cygańską profesją było muzykanctwo. Romowie parali się także kowalstwem, handlem końmi. Przez długi czas popularnym  zajęciem Cyganów było pobielanie naczyń z miedzi oraz niedźwiedźnictwo. Jednak najbardziej charakterystycznym cygańskim zajęciem, powszechnie z nimi kojarzonym jest wróżbiarstwo uprawiane przez Cyganki.

Wyjątkową postacią wśród cygańskiej społeczności jest Bronisława Wajs, Papusza (co w języku romskim oznacza lalkę), odkryta przez Jerzego Ficowskiego pierwsza świadoma poetka wśród Romów. Po opublikowaniu swoich wierszy została przez współbraci uznana winną zdrady języka cygańskiego. Aktualnie w kinach puszczany jest film „Papusza” przedstawiający historię jej życia w reżyserii Joanny Kos-Krauze i Krzysztofa Krauze.

W Muzeum Etnograficznym w Tarnowie znajduje się stała ekspozycja historii i kultury Romów w Polsce, na tle ich dziejów europejskich oraz wystawa wozów taborowych.

Bibliografia:

– J. Ficowski, Cyganie w Polsce : dzieje i obyczaje, Warszawa 1989

– J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach, Kraków 1965

– www.muzeum.tarnow.pl

Zdjecie:

www.muzeum.tarnow.pl