To mowa określonej grupy społecznej, zamieszkującej dane terytorium, którą charakteryzują pewne odrębności gramatyczne w zakresie słownictwa, fonetyki, morfologii czy składni. Jest podrzędna w stosunku do dialektu, choć czasami pojęcia te stosowane są wymiennie. Większe grupy gwar niekiedy nazywane są narzeczami, te zaś którymi posługuje się mniejsza liczba osób – żargonami (np. żargon szkolny, wojskowy, zakonny, więzienny).

Nauka o gwarach – dialektologia stara się uchwycić pewne ich właściwości i cechy charakterystyczne np. mazurzenie (capka, zaba itp.), swoistą wymowę samogłosek nosowych (np. mam ta noga = mam tę nogę), ubezdźwięcznianie i udźwięcznianie, prejotację i prelabializację, archaizmy, zmiany końcówek itd. Za ważne osobistości możemy uznać tu twórcę dialektologii polskiej Lucjana Malinowskiego oraz jego ucznia Kazimierza Nischa, który jako pierwszy dokonał ugrupowania polskich gwar w pracy Mowa ludu polskiego z 1910 roku.

Gwara ludowa jest pewnym lokalnym wariantem języka narodowego, którym posługują się mieszkańcy danej wsi czy regionu. Czasami gwary te, jeżeli występują na bliskich sobie terenach, silnie oddziałują na siebie, czego skutkiem jest powstanie gwar mieszanych i przejściowych, w których naprzemiennie występują cechy owych zespołów gwarowych (np. gwary tucholskie, gwary okolic Puszczy Białowieskiej, gwary laskie).

W porównaniu do języka literackiego gwary, niezwykle bogate w archaizmy, są mniej podatne na zmiany i ruchliwość.

Gwara zawsze łączyła się z kwestią ludowości w literaturze. Stawała się ona narzędziem satyry, środkiem ekspresji poetyckiej, upowszechniano ją w dramaturgii. Niekiedy dochodziło nawet do zrównania jej z językiem literackim (np. Na skalnym Podhalu Kazimierza Przerwy-Tetmajera). Stefan Żeromski w zasobach gwarowych widział „podstawowe źródło odrodzenia języka literatury”.

Niestety, z czasem chłopstwo zaczęło wręcz wstydzić się swych obyczajów, gwary, nawet i pochodzenia czy sposobu życia.

Można zadać sobie pytanie: jak dziś, w czasach wszechobecnej „wirtualizacji” i cyfryzacji, w epoce Internetu, nowych wielkich mediów, życia pędzącego w nieustannym pośpiechu, zauważyć mamy – i co więcej – docenić to, co statyczne i niezmienne, czerpiące z tradycji, przekazywane przez „staroświeckie” i „niezinformatyzowane” pokolenia?

A przecież „gwara to język rodzinny, język żywy (…). Ktokolwiek nie badał starannie gwar swego języka, zna go tylko do połowy” (W. Doroszewski)