Motywy zwierzęce w sztuce ludowej

Sztuka ludowa to całokształt artystycznej działalności lokalnej, na ogół wiejskiej, społeczności powstałej z potrzeb materialnych oraz duchowych. Sztuka ludowa zaspakajała większość potrzeb ludności wiejskiej – zaczynając od kultu religijnego, kończąc na wykończeniach sprzętów codziennego użytku. Sztuka ludowa wytwarzana była przez daną społeczność lokalną lub była wytwarzana dla niej. Sztuka ludowa była anonimowa, nie było ochrony praw autorskich. Umiejętności techniczne przekazywano z pokolenia na pokolenie, a cała społeczność miała kompetencje, aby je oceniać. Jak pisze Aleksander Jackowski w „Polskiej sztuce ludowej”: „działo się tak dlatego, że dawna wieś tworzyła swoisty orbis interior, świat poddany własnym regułom, oparty na tradycji, świat stabilny, w którym promień poruszania się ludzi nie przekraczał kilkunastu kilometrów, a jedyną okazją do przekraczania granic tego świata były pielgrzymki do centrów odpustowych.”

Podstawowymi wyrobami rękodzieła ludowego były tkaniny, hafty i koronki, stroje ludowe, wyroby kaletnicze, kowalskie i odlewnicze, wyploty ze słomy, wikliny i korzeni, galanteria drewniana, meble oraz wyroby garncarskie i ceramiczne.

Jednym z najczęściej występujących w twórczości ludowej, obok roślinnych i geometrycznych wzorów, był motyw zwierzęcy. Twórca ludowy czerpał inspirację z otaczającej go przyrody, z wierzeń, mitów.

Motywy zwierzęce dominowały przede wszystkim w ludowych wycinankach. Na ukształtowanie się ludowych wycinanek z papieru wpływ miały formy zdobnictwa występujące w kulturze szlacheckiej, mieszczańskiej oraz żydowskiej. Wycinanka ludowa rozwinęła się w drugiej połowie XIX wieku przybierając różnorodne formy regionalne. Wycinanki były płaskie, linearne, tworzyły rytmiczną kompozycję, kontrastowały barwą ze ścianą, którą zdobiły. Dominowały takie kolory, jak: czerwień, zieleń, czerń, żółć, granat, rzadziej fiolet czy błękit. W wycinankach ludowych dominowały wizerunki kogutów odraz wszelkiego rodzaju ptaszków. Kogut miał symboliczne znaczenie w kulturze tradycyjnej. Uważano, że posiadł moc kreatywną, symbolizował płodność. Przypisywano mu także moc wróżebną: pianie koguta w progu oznaczało rychłe nadejście gości, trzykrotne pianie mogło wróżyć śmierć lub pożar, zaś pianie koguta zamkniętego na noc w nowo wybudowanym domu zapowiadało pomyślność przyszłym mieszkańcom.

Motywy zwierzęce spotykane były także w pieczywie obrzędowym. Na przykład na Nowy Rok wypiekano figurki zwierząt, tak zwane nowe latka. Miały one symbolizować płodność oraz życiodajność, a także chronić przed nieszczęściem.

Postacie zwierząt odgrywały ogromną rolę podczas corocznych obrzędów związanych z kalendarzem rolniczym. Przebierano się wówczas za zwierzęta, zakładano stroje ze słomy, ubierano kożuchy włosiem na wierzch. Zabiegi te związane były z magią urodzaju, płodności. Postacie zwierząt występowały licznie w grupach kolędniczych, wśród przebierańców odnaleźć można było uosabiającego siłę turonia, niedźwiedzia czy bociania. Ważną postacią w obrzędowości ludowej była koza, występująca choćby w wielopolskim obrzędzie zwanym podkoziołkiem, którego celem było zaklęcie i sprowokowanie wegetacji przyrody i płodności ludzkiej.

W formie zwierząt wykonywano także drewniane zabawki – strugano ptaszki, koniki, dziobiące ziarno kury. Motywy zwierzęce występowały także w rzeźbie ludowej, kowalstwie artystycznym, tkaninie, w ceramice jako elementy zdobnicze.

Motywy zwierzęce były powszechne w sztuce ludowej. Wynikało to z obserwacji otaczającego świata, ale także z wierzeń ludowych – zwierzęta były często uważane za pośredników między „tym” a „tamtym” światem, symbolizowały życie, płodność i urodzaj.