Malarstwo ludowe

Malarstwo ludowe to jedna z głównych gałęzi sztuki ludowej, która rozwinęła się w wieku XIX. Jak pisze Józef Grabowski w swej książce Sztuka ludowa. Formy i regiony w Polsce: „Polskie malarstwo ludowe ma swoje własne, znamienne dla naszego kraju oblicze. Bogate w odmiany, których zasadniczy styl związany jest z podstawowymi technikami ich wykonania, odznacza się wysuwającymi się na pierwszy plan walorami dekoracyjnymi. Cechuje je też, w porównaniu z innymi krajami, duża czystość stylu ludowego, a więc pełnia własnego wyrazu artystycznego. Wyrosłe na pożywce obfitującego w rozliczne obrzędy i pulsującego legendami życia kulturowego ludu – stworzyło odpowiednik tego życia w plastyce. Ale nie w treści ikonograficznej obrazów, którą więziły naśladowane wzory nieludowe, ale w najistotniejszej dla malarstwa dziedzinie kompozycji barwnej, rozkładu kolorów na płaszczyźnie, nasycenia całości elementami dekoracyjnymi i ornamentem”.

Malowanie obrazów było sztuką o tyle profesjonalną, że zajmowali się nią tylko nieliczni, przygotowani do tego technicznie „specjaliści”. Pierwotnie malarstwo ludowe służyło kultowi religijnemu i związane było z rozpowszechnionym już w drugiej połowie XVII wieku kultem świętych obrazów i miejsc.

W wiejskich chatach, jeszcze w połowie XX wieku, spotkać można było obrazy malowane na płótnie lub papierze, niekiedy na blasze. W wieku XIX dużą popularnością cieszyły się obrazy malowane na szkle. Wiele przedstawień malarskich naśladowało jedynie twory rzemieślnicze (głównie obrazy na płótnie), lecz sporo część stanowiła prawdziwie ludowe dzieła sztuki (do grupy tej należy zaliczyć większość obrazów na szkle). Malarstwo ludowe podzielić można także ze względu na odrębne ściśle lokalne cechy.

Polska była terenem zetknięcia się ze sobą trzech odrębnych kręgów malarstwa na szkle: ludowego malarstwa śląsko-czeskiego, pokuckiego powiązanego z malarstwem siedmiogrodzko-bukowińskim oraz rdzennie polskiego zespołu z Polski centralnej i Kaszub powstałego z kolorowania drzeworytów. Cechą charakterystyczną obrazów malowanych na szkle było lśnienie zabezpieczonych przez szkło czystych i żywych barw oraz dekoracyjny układ wielobarwnych kresek i linii. Postać świętej postaci przenoszono była na szkło ze specjalnie przygotowanej papierowej podkładki z wyraźnie odrysowanym konturowym zarysem danego tematu ikonograficznego. Jednak twórca często przerysowywał daną postać z rozmachem, niezbyt dokładnie przez co nabierała ona stylu ludowego. Zupełnie oryginalnym wkładem malarza był bogaty i różnorodny ornament kwiatowy. Równie ważnym elementem obrazów malowanych na szkle było kolorowe tło. Obrazy malowane na szkle były niezwykle popularne w drugiej połowie XIX wieku na całym terenie Polski. W niektórych regionach (szczególnie góralskich) liczba znajdujących się w wiejskich chatach obrazów malowanych na szkle dochodziła nawet do siedemdziesięciu.

Obrazy malowane na płótnie i papierze charakteryzowały płaskie, obwiedzione wyraźnym konturem plamy barwne oraz ornamenty kwiatowe. Główna grupa obrazów malowanych na płótnie i papierze, spotykana niemal na terenie całego kraju, wywodziła się z centrów wytwórczych umieszczonych na zachodzie kraju, dziś wiadomo o wytwórniach mieszczących się w Częstochowie oraz w Gidle, jednak musiało istnieć ich znacznie więcej, gdyż można wyróżnić szereg odmian tych obrazów. Warto wyróżnić także grupę krakowską, znaną głównie z okolic Tarnowa i Bochni. Nazywana jest ona grupą dekoracyjną, gdyż na pierwszy plan wybijały się ozdobne ornamenty. Osobną grupę stanowią także obrazy jasnogórskie, występujące we wszystkich wymienionych technikach. Obrazy malowane na płótnie wykonywano „taśmowo” – na wielometrowym pasie płótna lub papieru rysowano kolejno kontury posługując się szablonem, następnie kolorowano wizerunek i ozdabiano go ornamentyką.

Do malarstwa ludowego zaliczane bywają także obrazy, których przedstawienia zachowują konwencję i typ rzeczywistości artystycznej, lecz w detalach przekształcane są na styl ludowy. Przykładem takiego malarstwa było występujące ma terenie Polski południowo-wschodniej malarstwo ikonowe, gdzie wiele przedstawień odbiegało od kanonu ikonograficznego, przybierając formę ludowego realizmu.