Pojęcie religijności ludowej, tak powszechnie stosowanej w polskiej etnografii, zdefiniował w początkach XX wieku Stefan Czarnowski. Stwierdza on, że kultura religijna danej zbiorowości nie jest tym samym, co wyznawana przez nią religia. Twierdzi także, że „przyjęta raz religia dąży do urobienia środowiska społecznego według tego wzoru, który z sobą przynosi. Że jednak to środowisko nie jest bierną materią, ale zbiorowością żywą i tym samym czynną, dążącą nieprzeparcie do wyrażenia się możliwie pełnego w każdej dziedzinie, wyciska ono swoje piętno własne na religii. Wprowadza do niej obce jej pierwiastki wierzeniowe i obrzędowe, łączy jej praktykę z wartościami społecznymi nic nie mającymi z nią wspólnego. Przekształca ją na swój użytek, na swój obraz i podobieństwo”.

Według S. Czarnowskiego cechami charakteryzującymi religijność ludową są:

– nacjonalizm wyznaniowy („Polak to katolik”);

– religijność najpierw jest sprawą życia zbiorowego, wtórnie indywidualnego;

-związek religijności z codziennym życiem chłopa, jego potrzebami i troskami,   kształtowaniem się więzi społecznych w społeczności lokalnej – religijność jako fakt w dużej mierze obyczajowy;

– sensualizm religijny;

– ubóstwo doktrynalne;

– tradycjonalizm i rytualizm, często o charakterze magicznym.

Zdaniem S. Czarnowskiego religijność ludowa ukształtowała się w skutek uformowania się tradycyjnej społeczności lokalnej w okresie pańszczyźniano – poddańczym, którego kres nastąpił w drugiej połowie XIX wieku.

Współcześnie pojęcie religijności ludowej ulega przewartościowaniu w polskiej etnografii. Spowodowane jest to radykalną przemianą przedmiotu badań dotyczących religijności ludowej – w dzisiejszych czasach brak już tradycyjnych społeczności lokalnych, które cechowała m.in. religijność ludowa. Na mieszkańców miasteczek i wsi coraz większy wpływ ma na chwilę obecną kultura popularna. Na skutek głębokich przekształceń społeczno-kulturowych i ustrojowych w powojennej Polsce, przechodzenia od społeczeństwo rolniczego do społeczeństwa przemysłowego, urbanizacji wsi, trwałych migracji ze wsi do miasta, powszechnego dostępu do edukacji, stopniowo zanikała wieś w tradycyjnym rozumieniu.Religijności ludowej nie należy także utożsamiać z katolicyzmem ludowym ( a często te terminy występowały w literaturze wymiennie), gdyż to pierwsze pojęcie jest znacznie szersze – na religijność ludową mają wpływ także zachowania występujące poza Kościołem katolickim. W polskiej etnologii coraz powszechniejsze (od lat 80. XX wieku) jest stosowanie terminu religijność typu ludowego zamiast religijność ludowa, dzięki czemu te formy pobożności przestają być identyfikowane wyłącznie ze społecznościami wiejskimi.

Bibliografia:

Stefan Czarnowski, Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego [w:] Kultura, Warszawa 1958.