Muzyka stanowiła nieodłączny element kultury ludowej. A jak powszechnie wiadomo, nie ma muzyki bez instrumentów. Pierwotnie typowymi dla całej Polski instrumentami były dudy i skrzypce. Jeszcze w połowie XX wieku taki zestaw instrumentalny spotykany był na terenie Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej, a także na Żywiecczyźnie, Śląsku Cieszyńskim oraz Skalnym Podhalu. Późniejszy zestaw kapeli ludowej, oprócz pierwszych skrzypiec stanowiły skrzypce drugie, a także małe basy, basy lub bębenek.

Do archaicznych instrumentów ludowych zaliczyć można:

Dudy – drewniany instrument dęty z grupy aerofonów stroikowych. W Polsce występowały różne odmiany regionalne, do najstarszych i najbardziej charakterystycznych należą kozioł zwykły lub ślubny – instrument z grupy dud występujący w Wielkopolsce oraz siesieńki.

Gęśle o bardzo stary i prymitywny smyczkowy instrument ludowy, którego kształt i strój zmieniał się zależnie od epoki i terenu. Bywają używane do dziś. W XIX wieku charakterystyczne dla Podhala były złóbcoki, czyli podhalańskie gęśliki. Nazwa złóbcoki nawiązuje do żłobienia instrumentu z jednego klocka drewna, inni wywodzą ją od łób, czyli kołyski. Grano na nich smyczkiem o łukowatym kształcie. Strojone były tak jak skrzypce, wydawały dźwięk cichy, ale przejmujący i ostry.

Skrzypce stanowiły podstawowy instrument w kapelach ludowych. Skrzypce ludowe są instrumentem wzorowanym na skrzypcach profesjonalnych, różnią się od nich doborem materiału i szczegółami konstrukcyjnymi. Skrzypce diabelskie mają kształt kija z osadzoną na szczycie głową maszkary, diabła, chochoła w kapeluszu lub gbura, Poniżej połowy kija jest umieszczona deska mającą kształt skrzypiec. Skrzypce te powodują bardzo wiele hałasu: brzęczą, piszczą, dzwonią, grzechoczą. Diabelskie skrzypce najbardziej rozpowszechnione były na Kaszubach, według miejscowej legendy były ulubionym instrumentem czarownic, ponieważ przypominają kształtem kij od miotły, na którym rzekomo ongiś latały wiedźmy. Do skrzypiec podobne były także mazanki – instrument samorodny o trzech strunach.

Suka biłgorajska to staropolski instrument muzyczny smyczkowy, należący do grupy chordofonów ludowych, budową przypominający skrzypce. Główka ma kształt ślimaka, podstawek posiada dwie krótkie nóżki oparte o wierzchnią dekę. Cztery struny zamocowane są na osadzonych odspodnio kołkach. odpowiednie wysokości tonów uzyskuje się przez dotykanie struny z boku paznokciem. Do naszych czasów nie przetrwał żaden egzemplarz suki. Została ona zrekonstruowana na podstawie akwareli Wojciecha Gersona. W 2007 roku został założona Szkoła Suki Biłgorajskiej przez Zbigniewa i Krzysztofa Butrynów, jako oddolna, niezależna inicjatywa, skupiająca sympatyków i admiratorów muzyki tradycyjnej.

Basetla to instrument smyczkowy, który swym kształtem przypomina wiolonczelę. Basetla wchodziła w skład instrumentarium kapel ludowych wraz ze skrzypcami i małym bębenkiem. Używana była przez muzykantów wiejskich do basowania czyli towarzyszenia skrzypkom. Znana jest również pod nazwami basetnia, basy, maryna. W latach 20. XX wieku basetla została zastąpiona przez harmonię lub akordeon.

Cymbały to instrument strunowy o kształcie podobnym do trapezu. Posiadają formę płaskiej skrzyni z naciągniętymi metalowymi strunami. Wydobywa się z nich dźwięk poprzez uderzanie drewnianymi pałeczkami. Na cymbałach najlepiej wykonuje się melodie oszybkim tempie, radosne i żywe, także tańce. W XX wieku pozostały aktywne kapele z cymbalistami w regionie rzeszowski. Rzeszowskie cymbały bywały niekiedy zdobione i inkrustowane.

Lira korbowa to rodzaj mechanicznej fideli, w której poruszane za pomocą korby koło pełni rolę „wiecznego smyczka”. Melodii towarzyszy dźwięk strun burdonowych. W Polsce nazywano ten instrument tradycyjnie lirą, lirą kręconą, dziadowską, żebraczą, wiejską. Była instrumentem wędrownych grajków, żebraków i ślepców. Od XVII wieku lira korbowa pojawia się jako instrument ludowy.

Trombita to ludowy instrument dęty kształcie prostej rury lub zagiętej nieco na końcu, sięgającej do 4 metrów długości wydający głęboki, niski dźwięki. Trombity występowały w Karpatach i na Podhalu, używane były przez pasterzy i spełniały funkcję sygnalizacyjne i hejnałowe. Na Mazowszu odpowiednikiem trombity była ligawka, a na Kaszubach bazuna.

Dawne instrumenty ludowe rozpatrywać można także pod kątem sztuki ludowej. Warto wspomnieć o trąbitach pasterskich odznaczającymi się wybitnymi walorami formy, uformowanych w głowy zwierzęce piszczałkach dud czy kobz, a także o góralskich gęślikach – miniaturach skrzypiec. Wiejscy lutniści niekiedy zdobili gryfy skrzypiec, basów.

Do instrumentów muzycznych w kulturze ludowej zaliczyć można było także dziecięce zabawki: fujarki własnego wyrobu lub nabywane na jarmarkach i odpustach, piszczałki z łodyg roślin, drewniane lub gliniane gwizdki o kształcie zoo- lub antropomorficznym, terkotki i kołatki używane w Wielki Piątek.

Bibliografia:

Aleksander Jackowski Polska sztuka ludowa, Warszawa 2007.

Józef Grabowski Sztuka ludowa. Formy i regiony w Polsce, Warszawa 1967.