W polskiej literaturze często pojawia się obraz wsi, jednak jest on różny w zależności od epoki. Wieś od wieków przyciągała artystów, którzy niekiedy pisali iż jest spokojna, wesoła, sielankowa. Innym razem było to miejsce płonące ogniem buntu oraz pełne niepokoju. Zawsze jednak wieś fascynowała bogatą i ciekawą kulturą oraz obrzędowością.
Czym jest obyczaj? Obyczaj to forma zachowania przyjęta w danej zbiorowości, która przekazywana jest z pokolenia na pokolenie. Obyczajowość ludowa jest bardzo ciekawa, często zrozumiała tylko dla małych społeczności danego regionu. Obyczajowość to często splot niezrozumiałych dawnych zwyczajów, praktyk magicznych, których źródła ukryte są w wierzeniach pogańskich.
Romantyzm to epoka w historii sztuki i literatury, trwająca od lat 90. XVIII wieku do lat 40 XIX wieku. Był buntem przeciwko dotychczasowym ideom społecznym oraz przeciw sztywnym zasadom życia mieszczaństwa i arystokracji. Drogowskazem romantyków było hasło Rewolucji Francuskiej: „wolność, równość, braterstwo”. Dzielili świat na to co materialne i duchowe, czyli widzialne i niewidzialne. Strefę duchową można było zbadać za pomocą intuicji i wiary. Ważne dla nich było wnętrze człowieka – duchowość, emocje, a zwłaszcza odrębność i indywidualizm jednostki ludzkiej. Uczucia dominowały nad rozumem. Romantycy tęsknili za rajskim światem, odrzucając nudną codzienność.
W epoce romantyzmu istotny był również temat wsi, a zwłaszcza jej obrzędy, obyczaje, legendy i pieśni. Romantyczni twórcy tacy jak Mickiewicz czy Słowacki czerpali inspiracje z ludowej twórczości. Często w ich dziełach można odnaleźć słowa wiejskich piosenek.
Inspiracje ludowością i podaniami o prasłowiańskich czasach odnaleźć można w dramacie Balladyna Juliusza Słowackiego. Dzieło można określić jako fantastyczna legenda, brak w niej faktów historycznych. W utworze pojawiają się wątki z ludowych opowieści np. „z chłopa król”, motyw „Pani zabijającej Pana” oraz dwie córki: dobra i zła. Widoczna jest ludowa moralność oparta na winie i karze. Sprawiedliwość ludowa jest bardzo okrutna, Balladyna za swe grzechy gnie od pioruna. Słowacki ukazał w dziele swą wiedzę na temat kultury ludowej, przede wszystkim obyczajów, etyki, wierzeń i podań ludowych.
W Balladynie poruszony został temat rywalizacji sióstr o przyszłego męża. W tradycji ludowej najstarsza córka powinna pierwsza wyjść za mąż. Brak kawalera i późne zawarcie małżeństwa źle świadczyło o dziewczynie i mogło zrujnować jej życie. Dlatego Balladynie zależało na zwycięstwie – za kilka malin zabiła własną siostrę Alinę.
Kolejny wątek ludowy pojawia się przy postaci Grabca. Grabiec to prosty chłop, jego imię pochodzi od narzędzi – grabi. Odpowiada ludowemu wyobrażeniu gościnności oraz idei życia – zabawy. Lubi biesiadować, czerpie z tego radość życia za co zostaje ukarany – najpierw zostaje zamieniony w wierzbę, później ginie od noża Balladyny. Marzeniem chłopów często było zdobycie królewskiej korony. Goplana ofiaruje władzę swemu prymitywnemu kochankowi Grabcowi. Wprowadzone przez niego tyrańskie rządy były krzywdzące.
Na wsi istniał zabobon o potępieniu i naznaczeniu ludzi na całe życie, którzy dopuścili się przestępstwa lub zbrodni. Balladyna złamała prawo Boga, za co została oznaczona czerwoną plamą na czole. Jest to urzeczywistnienie ludowych przesądów i podkreślenie wiary w tradycyjne etyczne rozwiązania. Balladyna ginie za wyrządzone zło, a karę wymierzył sam Bóg.
Przedstawicielem historycznego malarstwa okresu romantyzmu jest Artur Grottger. Młody artysta próbował ukazać narodowy dramat, jaki panował podczas powstania styczniowego. Jego cykle miały pełnić rolę polityczno-propagandową, przedstawiały narodowe manifestacje oraz propagowały solidaryzm z chłopami. Grottger był bardzo poruszony losem własnego kraju, dlatego poprzez sztukę chciał informować świat o niedoli jego rodaków. Najbardziej znany jest cykl Wojna, na który składa się z 12 rysunków. Chciałbym przedstawić dzieło „Zła wróżba. Kometa” właśnie z tego zbioru. Dawniej wierzono, że każdy przy narodzinach otrzymuje swoją gwiazdę. Stąd jeśli komuś nie powodzi się w życiu i ma pecha, to mówi się o nim, że pod złą gwiazdą jest urodzony. Obecnie widząc spadającą gwiazdę wypowiadamy życzenie, dawniej niestety nie był to dobry znak. Oznaczało to, iż ktoś umrze. Spadająca kometa natomiast to zwiastun pomoru, głodu i wojny oraz nieszczęścia wszelakiego. W dziele Grottgera kometa zapowiada wojnę.
Młoda Polska to prąd artystyczny przejawiający się w literaturze, muzyce i sztuce polskiej, przypadający na lata 1891-1918. Nazwa pochodzi od tytułu cyklu artykułów Artura Górskiego, które były publikowane na łamach krakowskiego „Życia”. Krytykował w nich pozytywistów i przedstawił program literacki młodych twórców. Przedstawiciele Młodej Polski sprzeciwiali się mieszczańskiemu życiu zwłaszcza przez ośmieszanie i odrzucanie przyjętych konwenansów.
W okresie Młodej Polski rozkwitła twórczość oparta na ideologii ludowej, przeobrażając się następnie w chłopomanię popularną w sferze inteligencji. Narodził się sprzeciw naiwnemu i powierzchownemu traktowaniu sztuki ludowej i ludowych inspiracji. Idea ludowości nie wyrażała się tylko i wyłącznie w dziedzinie literatury i sztuki, widoczna była również w architekturze i rzemiośle artystycznym.
Włodzimierz Tetmajer pisał, iż „chłop polski to przyszłość, to ratunek dla tonącego okrętu, to spiż, z którego ulać się ma posąg z jednej bryły, co kiedyś […] ludy przelęknie”. Takie poglądy miały wpływ na kształtujące się młode pokolenie. Popularne były ówcześnie małżeństwa z chłopkami, taki ślub zawarli m.in. Wyspiański, Tetmajer i Rydel. Mała miejscowość pod Krakowem – Bronowice stała się pewnego rodzaju symbolem przymierza inteligencji z ludem oraz miejscem spotkań artystów, którzy odwracali się od miasta, kierując swe zainteresowania na wieś
Ślub i wesele były ważnym wydarzeniem w życiu społeczności wiejskiej. Do tego radosnego obyczaju szykowano się długo i był to najważniejszy temat przez wiele tygodni. Wcześniej należało zadbać o odpowiednią oprawę często stosując zasadę „zastaw się a postaw się”. Z dniem ślubu i wesela wiąże się wiele obyczajów i przesądów.
Wesele Stanisława Wyspiańskiego to dramat, który opisuje autentyczne wydarzenie jakim było wesele poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną. Ślub odbył się 20 listopada 1900 roku w kościele mariackim w Krakowie, a wesele mało miejsce w podkrakowskich Bronowicach. Utwór składa się z 3 aktów, przedstawiając sytuację duchową narodu polskiego. W dziele występują postacie autentyczne oraz postacie symboliczne.
W utworze tym autor obala arkadyjską wizję wsi, ukazuje, że zachwyt inteligencji nad życiem wiejskim, nad obrzędami i pracą ludu jest powierzchowny. Ukazuje, że wieś to nie tylko oaza spokoju, ale również ciężka praca a mieszkańcy też mają swoje problemy. Inteligenci nie rozumieją wsi, mają zakodowany obraz wsi cichej, spokojnej. Wyspiański zwraca uwagę na zainteresowanie chłopów sytuacją polityczną i ekonomiczną państwa. Chłopi są gotowi do zrywu niepodległościowego, lecz nie mają przywódcy, który mógłby ich pokierować.
Wyspiański brał udział w wiejskich weselach. Doceniał ten barwny i żywy obyczaj, który stał się inspiracją do 
napisania jego największego dramatu.
Włodzimierz Tetmajer urodził się na Podhalu. W swych dziełach chętnie ukazywał ludzi ze wsi, dlatego został nazwany „szczerym malarzem ludu”. Ożenił się z wieśniaczką Anną Mikołajczykówną z Bronowic, która była siostrą żony Lucjana Rydla. Zamieszkali razem w Bronowicach w domu przypominającym wiejską chałupę. Do końca swojego życia związał się z tą miejscowością, którą ukazywał z pozycji inteligenta. Cenił prostotę chłopów, ich tradycję i barwne życie. Wieś stała się jego największą inspiracją, w której potrafił znaleźć najczystsze tradycje narodowe. Wielokrotnie portretował swoją małżonkę w wieśniaczym stroju i całą rodzinę ubraną po wiejsku. W obrazie „Święcone” przedstawia ważny dla chłopstwa zwyczaj święcenia potraw w Wielką Sobotę. W sposób impresjonistyczny ukazał bielone ściany prześwietlone słońcem oraz realistyczne kobiety ubrane w tradycyjne stroje. Kolorystyka dzieła jest żywa, a samo przedstawienie ekspresyjne. Obyczaj święcenia pokarmów był żywo kultywowany na wsi. W koszyku znajdowały się produkty, które miały przypisane szczególne znaczenie. Cały skład był przemyślany, nic nie trafiało tam przypadkowo. Należało również zwrócić uwagę na dekorację i rozmiar koszyka, ponieważ świadczyło to również o zamożności danej rodziny.
Kazimierz Tetmajer był przyrodnim bratem Włodzimierza Tetmajera. Pisarz silnie związany z Podhalem, które stało się jego inspiracją literacką. Był przedstawicielem tzw. poezji tatrzańskiej. Znany z opowiadań „Na skalnym Podhalu”, opartych na tematach ludowych. „Anioł Pański” to jeden z najbardziej znanych utworów Tetmajera. Tytuł nawiązuje do popularnej modlitwy, zwanej również „Pozdrowieniem Anielskim”, jednak utwór nie ma charakteru religijnego. Monotonność refrenu oraz dźwięk bijących dzwonów miały spotęgować melancholijność i ponury nastrój wiersza. W kręgach wiejskich zwyczajem było odmawianie modlitwy na Anioł Pański, czyli w południe. W tym czasie zaczynały bić dzwony, wtedy chłopi przerywali swoją pracę, klękali i odmawiali modlitwę. Jest to tradycja, która sięga XIII wieku i szybko przyjęła się na polskich ziemiach.
Malarstwo i literatura okresu romantyzmu oraz Młodej Polski zajmowały się w dużej mierze wsią i ludem. Obyczajowość ludowa ciekawiła artystów, którzy chętnie okrywali jej sekrety i umieszczali jej wątki w swych dziełach. Utwory romantyczne dzięki obyczajom stają się tajemnicze i fascynujące. Natomiast twórczość okresu Młodej Polski pokazuje żywą i barwną obrzędowość wsi, której pozazdrościli inteligenci. Czy pasuje tutaj zatem stare polskie powiedzenie: „cudze chwalicie, swego nie znacie?”.
Zobacz artykuły:
Tags: sztuka zagadnienia
