Kapliczki i krzyże przydrożne

Przydrożne kapliczki i krzyże już od schyłku XVIII wieku stanowią nieodłączny element pejzażu polskiej wsi. Wznoszono je w miejscach istotnych dla lokalnej społeczności – przy szlakach komunikacyjnych, przy źródłach, na miedzach, w lesie. Umieszczano je na rozstajnych drogach, aby wyznaczały granicę między światem znanym, oswojonym, a światem nieznanym, pełnym pozaziemskich istot. Przy okazji takie kapliczki spełniały funkcję praktyczną, były drogowskazami dla podróżnych.

Kapliczki i krzyże przydrożne stawiano z powodu różnych intencji. Budowano je jako podziękę za otrzymane łaski, jako obronę przed klęskami żywiołowymi, w celu oddania mieszkańców wsi pod boską opiekę, jako upamiętnienie ważnych wydarzeń lub w miejscach związanych z lokalnymi legendami oraz cudownymi objawieniami.

Przy kapliczkach gromadzono się w chwilach zagrożenia, ale także aby dać wyraz swym prośbom oraz podziękować za otrzymane łaski. Modlono się przy nich, śpiewano pobożne pieśni. W maju i czerwcu przy kapliczkach odbywały się okolicznościowe nabożeństwa. W miejscowościach oddalonych od kościołów przy kapliczkach odprawiano msze niedzielne i świąteczne. Przechodząc koło nich na co dzień ludzie czynili znak krzyża i przyklękali. Kapliczki ozdabiano girlandami sztucznych kwiatów i kolorowymi wstążkami.

Wyróżnia się wiele rodzajów kapliczek. Drewniane kapliczki to najczęściej kapliczki kłodowe, wydrążone w pniu drzewa, słupowe, brogowe (cztery słupy z pomostem i daszkiem), szafkowe i skrzyniowe wieszane na drzewach oraz wnękowe umieszczane w specjalnie wydrążonych drzewach. Kapliczki murowane dzieli się na kilka typów: domkowe, arkadowe, wnękowe, wieżowe czy słupowe. Kapliczki murowane były kryte daszkami dwuspadowymi, czterospadowymi lub brogowymi, zwieńczone żelaznymi, ażurowymi krzyżami.

Na kapliczkach umieszczano datę wykonania, inskrypcje, czasem nazwisko fundatora. Wewnątrz najczęściej znajdowały się polichromowane drewniane rzeźby, w kapliczkach typu domkowego często znajdowały się obrazy z wizerunkami świętych. Niezwykle istotny był wybór postaci świętego umieszczanego w kapliczce. I tak św. Jan Nepomucen chronił przed powodzią, św. Florian ochraniał przed ogniem, św. Mikołaj strzegł przed wilkami, św. Roch opiekował się hodowlą i chronił od zarazy, św. Józef z Dzieciątkiem był patronem rodzin, a św. Ambroży strzegł pasieki. Fundatorami kapliczek były przede wszystkim klasztory i szlachta, rzadziej wioskowa społeczność. Po uwłaszczeniu chłopów zamożni gospodarze stawiali kapliczki i krzyże obok swych chałup.

Już pod koniec XVIII wieku, a zwłaszcza w wieku XIX Polska „krzyżami stała”. Synod z 1621 roku nakazywał proboszczom, aby we wszystkich wsiach należących do ich parafii, przy drogach publicznych, były ustawiane znaki krzyża świętego. Do wzrastającej liczby przydrożnych krzyży przyczyniła się sytuacja kraju podczas zaborów, powstań, represji. Krzyże wznosiło przede wszystkim ziemiaństwo w miejscach bitew, na mogiłach powstańców. Na terenie Kongresówki wydano zakaz stawiania nowych i remontowania starych kapliczek i krzyży, upatrując w nich zagrożenia władzy.

Kapliczki i krzyże przydrożne po dziś dzień stanowią stały element kulturowego pejzażu, wciąż stawiano są nowe, a stare remontowane. Tak o polskich kapliczkach pisał Tadeusz Seweryn: „ […] żaden z narodów nie stworzył w tej dziedzinie nic piękniejszego, co by rozmaitością i urodą formy harmonizowało lepiej z otaczającą przyrodą. Te wznoszone przy drogach, w polach i na bezludziu arcydzieła sztuki ludowej sprzęgły się z charakterem wsi polskiej nierozdzielnie”.