Słowo ikona pochodzi od greckiego wyrazu eikón, oznaczającego obraz, wizerunek. Ikona pełni bardzo ważną funkcję w tradycji wschodniej, jest miejscem objawienia Boga. Kontakt z nią ma charakter sensualistyczny. Ikona spełnia funkcję pedagogiczną i wychowawczą, pośredniczy pomiędzy światem sacrum a światem profanum.

Ikony należy wykonywać według przyjętych wzorów, metod i zasad, czyli podług kanonu. Kanon określa wszystkie zasady tworzenia ikony: od przygotowania materiału (deski) po formę, treść kompozycji, sposób nakładania, rodzaj i symbolikę farby. Malarstwo ikonowe to swego rodzaju metafizyka, malowanie ikony słowem. W ikonie bardzo ważną rolę odgrywa światło. Powołuje ono do życia i tworzy rzeczy, symbolizowane jest poprzez złoto.

Kanon zakłada zgodność z pierwowzorem i historyczną prawdą, oddanie uduchowienia postaci. Należało zatem zastosować odpowiedni język artystyczny przy pomocy formy, koloru, linii. Ikony świadczą o innym świecie. Dlatego obcy jest im naturalizm jak i realizm, popularny w sztuce Zachodu.

Malarze ikon korzystali z ikonograficznych wzorników oraz pisanych podręczników malarskich. Do praktyki malarskiej należało także przechowywanie szkiców oraz przerysów wybranych dzieł i wykorzystywanie ich przy kolejnych realizacjach. Na Rusi powszechne były tak zwane podlinniki (teksty autentyczne), czyli zbiory przedstawionych za pomocą rysunków wzorów ikonograficznych, uporządkowane zgodnie ze świątecznym kalendarzem Jednakże istotą przekazywania treści kanonicznych był bezpośredni ustny przekaz nauk przez mistrza uczniom.

Ikona nie ma kopiować natury, ale też nie odrealnia – ikona dematerializuje, sprawia, że znika ciężar rzeczy. Ciało staje się uduchowione, brak nagości eliminuje klasyczny kult pięknego ciała – ciało ukryte jest pod fałdami udrapowanej materii. Celowo zniekształcone ciało, ustawione frontalnie, wyraża oderwanie od form ziemskich i podkreśla wewnętrzną moc. Postacie są wydłużone i wyszczuplone, z małymi stopami i głowami, sprawiają wrażenie unoszących się w powietrzu. W malarstwie ikonowym nie bierze się pod uwagę trzeciego wymiaru, nie stosuje się światłocienia ani głębi. Czas i przestrzeń traktowane są w ikonie swobodnie. Perspektywa często bywa odwrócona – punkt perspektywiczny znajduje się z przodu obrazu, co sprawia wrażenie, że perspektywa „wychodzi” od obserwatora, zatem linie zbliżają się do niego, a świat ikony zwraca się ku niemu.

Malowanie ikony rozpoczyna się od głowy. Punktem centralnym są oczy, wargi powinny być wąskie i pozbawione zmysłowości (namiętności i łakomstwa), uszy wydłużone, nos zaznaczony cienką linią. Wskazane jest aby czoło było wysokie i szerokie wyrażające kontemplację, karnacja twarzy ma być ciemna i wykluczać cielesność i naturalistyczność.

Tworzeniem ikon zajmują się ikonografowie. Słowo ikonograf pochodzi z języka greckiego i oznacza tego, który pisze ikony. W Polsce spotykana jest spolszczona wersja tego słowa – „ikonopisarz”. Ikonograf różni się od artysty tym, że jego twórczość podporządkowana jest wierze. Ikona jest zapisem treści zawartych w Piśmie Świętym. Ikony są pisane, nie zaś malowane. Ikonograf jest przede wszystkim teologiem, który czerpie z doświadczenia i tradycji Kościoła. Ikonografów obowiązuje szereg zasad, według których powinni żyć – powinni żyć pobożnie i bez grzechu, modlić się, pościć.

Początkowo pisanie ikon było uświęconym aktem wiary, służbą Bogu. Wymagało sporej wiedzy teologicznej i ikonograficznej. Dużą rolę w sztuce tworzenia ikon odegrali malarze zakonni. Jednakże od XVI wieku nastąpiło zlaicyzowanie zawodu malarza, równocześnie malało znaczenie ośrodków zakonnych.

W Polsce bogate zbiory ikon można oglądać między innymi w Muzeum Ikon w Supraślu, Muzeum Historycznym w Sanoku czy w Muzeum Ikon w Warszawie.

Źródła:

P. Florenski Ikonostas i inne szkice, Warszawa 1984.

L. Uspienski Teologia ikony, Poznań 1993.

Źródło zdjęcia: www.tvp.pl/bialystok/aktualnosci/kultura/nowe-zbiory-w-muzeum-ikon-w-supraslu/1617969