Drzeworyty ludowe

Drzeworyt to jedna ze starszych technik graficznych należących do druku wypukłego. Drzeworytem nazywa się również odbitkę uzyskaną tą techniką. Do wykonania służyły drewniane matryce (klocki). Używane twardego drewna – dębu, buku czy gruszy. Klocki żłobiono w wybrany wzór stosując technikę snycerki. Po wyżłobieniu na pozostawiony kontur nakładano czarną farbę i odbijano wzór na arkuszu papieru. Następnie kolorowano odbitkę, kładąc farbę cienką warstwą.

Drzeworyty pojawiły się w Polsce pod koniec XV wieku i szybko uległy rozpowszechnieniu. W wielu miastach powstawały drukarnie, które drukowały „święte obrazki”. Drzeworyty wieszano na ścianach i traktowano jak obrazy. Zaspokajały one potrzeby religijne chłopów i niepiśmiennej ludności miast, pełniły rolę apotropeionów – miały moc ochronną. Drzeworyty sprzedawano na targach, jarmarkach oraz odpustach. Ośrodki drzeworytnicze rozwijały się wokół znanych miejsc pątniczych, takich jak Kraków, Częstochowa, Kalwaria Zebrzydowska i Wilno. Zabytki drzeworytnictwa ludowego z terenów południowo-wschodniej Polski pochodzą także z miejsc pielgrzymkowych o lokalnym zasięgu: Jarosławia, Tarnowca, Kobylanki, Rzeszowa, Leżajska czy Radecznicy. Klasztory propagowały „prawdziwe wizerunki” świętych, z których słynął dany ośrodek, wiele z nich obrastało legendą poświadczającą ich cudowną moc.

Rozwój drzeworytnictwa ludowego przypadł na drugą połowę XVIII wieku i początek XIX wieku. Na wieś i do małych miast trafiały głównie obrazki dewocyjne, rozpowszechniane przez paulinów, dominikanów, karmelitów, franciszkanów i inne zgromadzenia. Drzeworyty pełniły istotną rolę w życiu religijnym chłopów. Umieszczano je w izbie na ważnym i widocznym miejscu, na przykład nad drzwiami czy łóżkiem, a także na wewnętrznej stronie skrzyni, w której trzymano najcenniejsze rzeczy. Wierzono, że wyobrażenia świętych patronów miały moc ochraniającą domowników, ich dobytek, zwierzęta oraz plony.

Drzeworyt ludowy charakteryzował linearyzm, znaczenie konturu określającego wszystkie elementy, płaszczyznowość ujęcia, operowanie kontrastem płaszczyzn jasnych i ciemnych, dekoracyjność, na którą składa się zarówno rola grzebykowatych, równoległych kresek, jak i ornament, równomiernie rozłożony na powierzchni. Odbijano wizerunki Maryi, świętych oraz przedstawienia pasyjne. Rzadko odbitki przedstawiały postaci świeckie: zbójników, niedźwiedników, huzarów.

Drzeworyty zaczęły zanikać w połowie XIX wieku. Spowodowane było to rozpowszechnianiem się obrazów malowanych na szkle oraz masowym drukiem reprodukcji wykonywanych innymi technikami graficznymi.