To pewnego rodzaju ceremonie i uroczystości, związane z kultem, na które składają się pielęgnowane i zachowane przez tradycję zespoły czynności, gestów i słów, które stanowią zewnętrzny przejaw obrzędu. Wiedza ta otoczona była skrupulatną opieką i przekazywana, mimo że ustnie, z wielką pieczołowitością i starannością, z pokolenia na pokolenie.

Żaden z elementów obrzędu nie mógł zostać pominięty, każdy był niezwykle ważny i służył określonemu celowi (mógł być np. czynnikiem chroniącym, błagalnym czy przynoszącym szczęście).

Wschodzące religie i kultury zawsze w pewnym stopniu przyjmowały jakąś cząstkę dawnych form, modyfikując ją i dostosowując do własnych wymogów i potrzeb. Np. przed przyjęciem chrześcijaństwa nasi przodkowie byli w posiadaniu obrzędowego kalendarza, który wyznaczał święta związane z określoną porą roku. Prócz tego obchodzili święta miłości czy święta pamięci zmarłych.

Chrześcijaństwo, zacięcie walczące  z wszelkimi śladami pogaństwa wprowadziło własny kalendarz. Jednak i w nim możemy wskazać wiele dawnych praktyk, które utrzymały się zyskując jedynie nową oprawę.

Na polskie obrzędy ludowe składają się zatem inspiracje antyczne, staro pogańskie, chrześcijańskie oraz różnorodne formy związane z przynależnością regionalną.

Bystroń  dokonał pewnego podziału, który jasno i przejrzyście obrazuje różnice między obrzędami. Wskazuje on obrzędy doroczne oraz rodzinne.

Te pierwsze wiążą w pewnym stopniu uroczystości kościelne z życiem gospodarczym rolników. Do grupy tej możemy włączyć tradycyjne uroczystości wotywne (np. Święto Matki Boskiej Gromnicznej), obrzędy przywoływania wiosny (Święto Zwiastowania Najświętszej Marii Panny), obchody świętojańskie (np. Sobótka świętojańska), jak i święta pamięci zmarłych czy czas wróżb miłosnych.

Obrzędy rodzinne – niezależne od kalendarza, związane są z życiem człowieka, z włączeniem lub z wykluczeniem ze społeczności – z narodzinami, zaślubinami oraz pogrzebem. Towarzyszy im wykonanie pewnych uświęconych obyczajem praktyk np. oczepiny, przenosiny, kładzenie noworodka na progu, obcinanie włosów (postrzyżyny) itd. Pełniły one funkcje prywatne, indywidualne, jak i społeczne.

Należy pamiętać, że wszystkim tym obrzędom towarzyszą także dodatkowe zwyczaje i praktyki regionalne, występujące czasami jedynie na niewielkim terenie.

Obrzędowość, jako pewien przymiot kultury ludowej i folkloru, współcześnie został niemalże całkowicie wyparty.

W przeszłości pieśni obrzędowe, rytuały, zawołania, życzenia czy określone gesty uświetniały wszelkie ważne uroczystości rodzinne, były związane z rokiem kalendarzowym, rytuałami przejścia, magią czy karnawałem. Ich wykonanie miało w sposób znaczący wpłynąć na przyszłość, szczęście i powodzenie. Obecnie, dla większości osób symbole i znaki obrzędowości nie są już wyraźne i oczywiste.

To powolne ustępowanie funkcji obrzędowej było związane z postępem dziejącym się w nauce, przemianami społecznymi, „odczarowaniem świata” oraz komercjalizacją kultury. Wzrost cywilizacyjny, rozwój gospodarczy i społeczny oraz inne przemiany znacząco przyczyniły się do zaniku obrzędów ludowych, choć w niektórych miejscach nadal są praktykowane. Współczesność uczyniła z nich jednak kolorowe, zorganizowane widowiska, które często nastawione są na masowego odbiorcę.

Więcej do poczytania:

B. Ogrodowska, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2007

G. Dąbrowska, Obrzędy i zwyczaje doroczne jako widowisko, Warszawa 1968

Zdjęcia: Monik Zgadzaj