Chłopomania to zjawisko fascynacji życiem wiejskim, a zwłaszcza ludnością chłopską i ich zwyczajami. Zainteresowanie to narodziło się wśród inteligencji w drugiej połowie XIX wieku. Modne było wówczas małżeństwo wykształconego mężczyzny z wiejską młodą dziewczyną. Dla inteligencji życie chłopów zgodne z prawami natury jawiło się jako swoisty ideał. Tematyka wiejska ukazana w malarstwie przełomu XIX i XX wieku kojarzy nam się zazwyczaj z twórczością Stanisława Wyspiańskiego, często zapominamy o pracach „piątki chłopomanów”.

Nurt chłopomanii widoczny jest w pracach Stanisława Radziejowskiego, Ludwika Stasiaka, Włodzimierza Tetmajera, Wincentego Wodzinowskiego oraz Kacpra Żelechowskiego. Działalność „piątki” charakteryzowała się tym, iż swój program wyrażali w podejściu do tematyki obrazów, idei malarskiej, sposobie przedstawiania bohatera, a nie w manifestach. Przyjaźń i temat chłopski połączył piątkę artystów – stąd też pochodzi nazwa: „piątka chłopomanów”.

„Piątka chłopomanów” – biografie twórców

Stanisław Radziejowski, Ludwik Stasiak, Włodzimierz Tetmajer, Wincenty Wodzianowski i Kacper Żelechowski byli artystami działającymi na przełomie XIX i XX wieku w Krakowie. W tym samym czasie ukończyli Szkołę Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem Jana Matejki i Akademię Sztuk Pięknych w Monachium. Swoje obrazy wystawiali już od roku 1887 w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, od początku zwracając na siebie uwagę ówczesnej krytyki artystycznej. Trzydzieści pięć lat później wspólnie obchodzili jubileusz ukończenia Szkoły Matejki i Akademii w Monachium. Przez wiele lat malarze wystawiali razem, tworzyli obrazy o takiej samej tematyce – związanej z życiem chłopów. Można zatem traktować ową piątkę malarzy jako grupę artystyczną, należy jednakże zaznaczyć, że była to grupa nie mająca oficjalnego programu. Obok wspólnej działalności malarskiej, byli też bliskimi przyjaciółmi, zachowała się korespondencja, wspólne zdjęcia i portrety.

STANISŁAW RADZIEJOWSKI

Stanisław Radziejowski urodził się 6 lipca 1863 roku, pochodził z rodziny ziemiańskiej zamieszkałej w Zegartowicach koło Wadowic. Prawdopodobnie tam ukończył gimnazjum i w roku 1874 zapisał się do Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Kształcił się tam w latach 1880-1885 u Jana Matejki. W trakcie nauki otrzymał pierwszą nagrodę za pracę konkursową w roku 1882 od Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, którą dostał również w roku następnym. W 1885 roku zapisał się do klasy malarstwa Conrada Hitza w Monachium, gdzie studiował do roku 1889. Tam też uzyskał pierwszą nagrodę za rysunek Ucieczka do Egiptu. Po powrocie do Krakowa w dalszym ciągu uczył się w Szkole Sztuk Pięknych. Tworząc pod czujnym okiem Matejki, stał się wkrótce laureatem konkursu Kompozycje ludowe w obrazach. Stanisław Radziejowski był bardzo aktywnym malarzem, jego obrazy wystawiano już od 1886, zarówno w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych, jak i w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Wiadomo, że artysta stosunkowo często wystawiał za granicą.

Warto wspomnieć, iż wraz z Żelechowskim, Piotrowskim, Wankiem i Janowskim, Radziejowski współtworzył Panoramę Tatr. Był też autorem Panoramy Częstochowskiej. Wśród „piątki chłopomanów” Stanisław Radziejowski, obok ciekawych przedstawień życia ludu wiejskiego, z którym stykał się na co dzień, najbardziej upodobał sobie tematykę podań i bajek ludowych. Inspirowały go opowieści o strachach, zjawach nawiedzających moczary. Z tego powodu nazywano go „symbolistą i malarzem świata baśni ludowej”.

Stanisław Radziejowski zmarł 2 kwietnia 1950 roku w Krakowie, pochowany został na Cmentarzu Rakowickim.

LUDWIK STASIAK

Ludwik Stasiak urodził się 15 sierpnia 1858 roku w Bochni niedaleko Krakowa. W 1879 roku zapisał się na studia artystyczne w Szkole Sztuk Pięknych, którą ukończył w roku 1886. Po zakończeniu nauki u Matejki wyjechał do Wiednia, gdzie krótko przebywał. Następnie przez dwa lata kształcił się w Monachium w pracowniach Aleksandra Wagnera i Aleksandra Liezen-Mayera. Do Krakoa powrócił prawdopodobnie w 1889 roku.

Ludwik Stasiak tworzył rysunki i ilustracje do czasopism, jak na przykład do „Tygodnika Ilustrowanego”, „Świata” krakowskiego, czy do „Bluszczu”. Zadanie to ułatwił mu warsztat Matejki, w którym artysta doskonale opanował rysunek. Tematyka tych ilustracji była podobna do tej z malarstwa sztalugowego. W recenzji do katalogu z wystawy jubileuszowej z 1918 roku czytamy: „Właściwością cechującą pana Stasiaka jest kolor, światło, cień i figura, a mianowicie człowiek […]. Jest pan Stasiak nieco literatem w obrazie. Lubi motyw osnuć na bajce…”.

Mieszkając w małym miasteczku, na co dzień spotykał się z różnorodnymi sytuacjami, które w wierny sposób odtwarzał na płótnach. Były to głównie jarmarki odbywające się w Bochni, odpusty, spotkania przy sobótkowej „Kupale”, wiejskie obrzędy i zwyczaje, serie oczepin i wesel, które w ówczesnej Małopolsce miały swój jakże kolorowy i barwny rytuał. Inspirowały go również prace wieśniaków na polu, najczęściej spotykanym motywem było przedstawienie żniw. Podobnie jak i inni malarze z kręgu „chłopomanów”, był zachwycony obrzędami religijnymi ludu podkrakowskiego. Najczęściej utrwalał na płótnie sceny bożonarodzeniowe, tradycje związane z wigilijnym stołem i kolędnikami, malował też przedstawienia świętych i Matki Boskiej. Odrębną grupę w twórczości Stasiaka stanowią barwne pejzaże i krajobrazy, inspirowane widokami wiejskimi.

Ludwik Stasiak zmarł 3 grudnia 1924 roku, pochowany został na cmentarzu w Bochni.

WŁODZIMIERZ TETMAJER

Włodzimierz Przerwa Tetmajer urodził się we wsi Harklowa w noc sylwestrową z 1861 na 1862 rok. Jego matka zmarła kilka dni po porodzie. Swoje dzieciństwo spędził w Ludźmierzu, wsi podhalańskiej należącej do rodziny Tetmajerów. Do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych zapisał się w 1875 roku, gdzie uzyskał świadectwo ukończenia szkoły, złoty medal za prace na oddziale kompozycyjnym oraz stypendium cesarskie na rok 1892-1893. Studiował również w Paryżu oraz w Monachium  pod kierunkiem Aleksandra Wagnera.

Po zakończeniu studiów Tetmajer zamieszkał w Krakowie, gdzie założył swoją pracownię malarską, jednak więcej czasu spędzał w plenerze, szukając motywów do swoich obrazów. Często wędrował do podkrakowskich Bronowic, w których poznał i zaprzyjaźnił się z rodziną Czepców. Bez zgody ojca ożenił się z Anną Mikołajczykówną. Wydarzenie to wywołało w Krakowie wielki skandal. Pięć lat po ślubie wybudował skromny dom w Bronowicach, w którym odbyło się wesele Lucjana Rydla z siostrą żony Tetmajera – Jadwigą. Zainspirowało uczestniczącego w weselu Stanisława Wyspiańskiego do napisania dramatu.
w 1940 roku w Krakowie. Pochowany został na Cmentarzu Rakowickim, niedaleko swego nauczyciela – Jana Matejki.
Malarze przebywając wśród ludu podkrakowskiego słyszeli barwne podania i baśnie. Chętnie korzystali z zasłyszanych opowieści, umieszczając je na swoich obrazach . Anna Zeńczak wspomina Kacpra Żelechowskiego: „Żelechowskiego poniosła fantazya od świata rzeczywistego ku tej drugiej, idealnej stronie życia, którą stworzyła sobie wyobraźnia krakowskiego ludu w postaci baśni, podania, przesądu”. Ponieważ niewiele udało się odnaleźć obrazów namalowanych przez Stanisława Radziejowskiego, warto przytoczyć fragment artykułu M. Janoszanki: „Baśń, to królestwo artysty – rusałki, dziwożony – zagnieżdżone w dziuplach drzew – wabiące wieczną pieśnią tęsknoty – jakieś uwięzione w konarach ‘Latawice’ gnane wichrem, zgrane w akord twórczości artystycznej wybujałe fantastycznej…”. Wincenty Wodzianowski swe obrazy budował za pomocą innych środków malarskich. Artysta wykorzystywał śmiałe, bardzo kontrastowe zestawienia barw i zdecydowane pociągnięcia pędzla, które podkreślały ekspresję prac. Tetmajer chętnie przedstawiał motyw baśni i legend. W jego dziełach widać treść narodową.

W twórczości Tetmajera wieś dominowała od początku. Jego malarstwo sztalugowe możemy podzielić pod względem tematycznym. Jedna z grup to sceny rodzajowe, związane z życiem wsi, które stanowiły najliczniejszy cykl. Zaliczają się do nich obrazy przedstawiające spotkania, wzajemne kontakty i rozmowy. Sceny rodzajowe dotyczyły też prac w polu. Okazją do pokazania bogactwa strojów stawały się zabawy wiejskie, wesela i obrzędy ludowe. Tetmajer był też doskonałym pejzażystą. Najbardziej ukochał łany zbóż, umiejętnie wkomponowując w nie postacie. Osobną tematykę stanowiły obrazy o treści religijnej, liczne procesje, święcenia, obrzędy kościelne, sceny bożonarodzeniowe. Odtwarzał również ludowe zwyczaje, np. śmigus-dyngus, kolędników i procesje.

Włodzimierz Przerwa Tetmajer zmarł po długiej chorobie serca w 1923 roku.

WINCENTY WODZINOWSKI

Wincenty Wodzinowski urodził się w 1865 roku w Igołomii w Ziemi Proszowickiej, pochodził z rodziny ziemiańskiej. Kształcił się w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. Dzieło Na Swojską Nutę, które powstało w 1889 roku, dało mu złoty medal i możliwość wyjazdu do Monachium. Dzięki otrzymanemu stypendium przebywał w Monachium przez trzy lata, ucząc się u profesora Aleksandra Wagnera. Po powrocie do Krakowa otrzymał od Matejki własną pracownię, w której tworzył aż do ukończenia Szkoły Sztuk Pięknych.

Twórczość Wincentego Wodzinowskiego podzielić można na kilka etapów, wynikających z zainteresowań i inspiracji, jakimi stopniowo malarz ulegał. Do około 1900 roku przeważały obrazy wielofigurowe. Powstały takie dzieła, jak: Orka, Tryptyk, Wesele idzie, Opuszczona, Pogrzeb, Krakowskie wesele, W Wielką Niedzielę, Tajemnice, Grajek, Święcone. Powstawały również bardzo wnikliwe, świadczące o wysokim poziomie artystycznym, portrety. Niestetywiele obrazów Wodzinowskiego zaginęło, duża część znajduje się w prywatnych kolekcjach w kraju i za granicą. Wincenty Wodzinowski zmarł

KACPER ŻELECHOWSKI

Kolejnym artystą z kręgu chłopomanów był Kacper Żelechowski, który urodził się 5 stycznia w 1863 roku w Kleczy Dolnej koło Wadowic. Do szkoły Matejki dostał się dzięki swojemu stryjowi. Otrzymywał wiele nagród za swą twórczość. Za obraz Wywłaszczenie otrzymał stypendium, które umożliwiło mu naukę w Monachium. Kacper Żelechowski był jedną z najbarwniejszych postaci ówczesnego Krakowa. Był współtwórcą „Zielonego Balonika”. W początkowej fazie jego twórczości dominowała tematyka wiejska. Częściej niż u innych „chłopomanów”, pojawiały się motywy tragicznego losu galicyjskiego chłopa. Był on doskonałym obserwatorem wiejskiego życia, co wyraził między innymi w takich obrazach jak Wywłaszczenie czy Bezdomni. Artystę bardziej inspirowały przesądy, podania i baśnie krążące wśród ludności wiejskiej i przewijały się one przez jego wczesną twórczość artystyczną.

Zmarł w 1942 roku w Krakowie, pochowany został na Cmentarzu Rakowickim.

Tematyka dzieł malarzy z nurtu chłopomanii

Sceny rodzajowe

„Pełni zapału i wiary we własne siły, skąpani w ożywczych promieniach malarstwa zachodu, młodzi rewolucjoniści zerwali z malarstwem miejskiej pracowni i poszli malować na wieś. Bezpośrednie i pełne miłości obcowanie z ludem, zbliżenie się doń nawet niektórych związków rodzinnych, otworzyła przed nimi nowe dziedziny obserwacji, nowy świat zjawisk życiowych i wzrokowych, prawie, że nie spotykanych w dotychczasowym malarstwie”. Tak pisał Władysław Prokesch z okazji jubileuszu ukończenia szkoły Matejki i Akademii w Monachium przez piątkę chłopomanów.

Dominowała w ich pracach tematyka związana ze wsią podkrakowską, którą prawdopodobnie jako pierwszy odkrył Włodzimierz Tetmajer. Artyści odeszli od malarstwa historycznego Matejki. Mistrzem w przedstawianiu wielofigurowych scen rodzajowych był z pewnością Wincenty Wodzinowski. Odpoczynek żniwiarzy z 1890 roku został nagrodzony srebrnym medalem. „…na skraju polany o południu drużyna żniwiarek i żniwiarzy rozłożyła się do wypoczynku i posiłku, słuchając opowiadania „przyścipnego” parobczaka, który musi być faworytem całej wioski, bo ma dar rozpogadzania wszystkich twarzy uśmiechem… Obraz odznacza się wyborną kompozycją wielką plastyką i wyrazistością postaci, doskonałym oświetleniem i życiem, pochwyconym na gorącym uczynku. Figury w pełnym słońcu, po mistrzowsku wymodelował pędzel artysty na ciemnym tle lasu i każdej nadał właściwą charakterystykę, uwydatniając i typową indywidualność”.

Włodzimierz Tetmajer często bywał w wiejskiej karczmie, gdzie obserwował zabawy i tańce. Panny wieczorami przychodziły do karczmy, wystrojone w kolorowe, ukwiecone stroje, parobcy i synowie bogatszych włościan również zakładali barwne, najczęściej czerwone kubraczki. Właśnie w Tańcach w karczmie z 1894-1896 roku malarz uwiecznił zabawę wiejską. Na pierwszym planie umieścił młodą kobietę, zwracającą się w stronę dyskutujących mężczyzn. Prawdopodobnie była to żona malarza, ponieważ postaci chłopskie z jego obrazów nie są fikcyjne. Obok kobiety tańczy para wieśniaków. Bawiący się ludzie stanowią tylko ciemne tło dla pierwszego planu.

Obyczaje ludowe

Obyczaje ludowe są silnie wrośnięte w dzieje każdego narodu. Właśnie to bogactwo zwyczajów zauroczyło krakowską „piątkę chłopomanów”. Zaliczyć do nich należy obyczaje związane z zalotami, zaręczynami, weselami i oczepinami, mające korzenie pogańskie, jak śmigus-dyngus, palenie kupały, puszczanie wianków czy szukanie kwiatu paproci w noc świętojańską. Omawiany już wcześniej obraz Tetmajera Tańce w karczmie, ks. Andrzej Nowobilski zalicza do „najbardziej ludowych scen” w malarstwie tego artysty. W obrazie Zaręczyny z 1895 roku Tetmajer przedstawił zwyczaj połączenia młodych. Akcja dzieje się we wnętrzu wiejskiej chałupy, gdzie przy drewnianej ławie zasiedli „swach” i przyszły pan młody, a naprzeciwko dwie młode dziewczyny. W drzwiach widoczna jest chłopska orkiestra i najbliższa rodzina.

Święta i sceny religijne

Motyw Święconego był chętnie przedstawiany przez artystów z nurtu chłopomanii. W Święconym, malowanym w 1897 roku.,  Tetmajer pokazuje na tle wiejskich chat tłum kobiet z koszyczkami, koszami, garnuszkami, bańkami. W obrazie Wodzinowskiego Modlitwa z 1912 roku, skupił malarz swą uwagę na opracowaniu szczegółów, powtarzając jednocześnie układ postaci i wyraz twarzy modlących się wieśniaków.

Prace w polu

Artyści z nurtu chłopomanii nawet ciężkie prace w polu malowali jako coś pogodnego, przynoszącego radość i bajecznie kolorowego. Ulubiony motyw prac polowych stanowiły żniwa, przepełnione słońcem i kolorem złota. „Malarzem żniw” był zdecydowanie Włodzimierz Tetmajer, zachowało się wiele obrazów o tej tematyce, każdy na swój sposób odrębny, tak jakby malarz próbował i powtarzał ciągle ten sam motyw.

Odmienne w nastroju są obrazy przedstawiające jesienne prace w polu, jak na przykład orka czy zbieranie ziemniaków. Wincenty Wodzinowski namalował w 1988 roku Orkę, obraz pełen melancholii i tęsknoty za życiem i słońcem.

Pejzaż

Wśród „piątki” malarzy najwięcej uwagi rodzimemu pejzażowi poświęcili Ludwik Stasiak i Włodzimierz Tetmajer. W malarstwie Stasiaka dominował pejzaż Bochni i jej okolic. Tetmajer w pejzażu ograniczał się do przedstawienia krajobrazów z okolic Bronowic. Prawie zawsze, na tle rozległych pól i wśród bronowickich dróg umieszczał postać chłopa. Zaznaczał przez to niezwykłą harmonię mieszkających tam ludzi z otaczającą ich przyrodą.

Portret

Nowym zjawiskiem w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych był rodzący się zwyczaj przychodzenia do pracowni malarskich wiejskich dziewcząt. O zdarzeniu chętnie pisano w ówczesnych kronikach towarzyskich. Tetmajer wielokrotnie portretował swoją żonę, którą zawsze przedstawiał tak samo jak wtedy, gdy ją ujrzał po raz pierwszy. Anna Mikołajczykówna przez całe życie ubierała się w strój podkrakowski i tak też zwykle ukazywał ją Tetmajer. Warto poświęcić kilka słów autoportretom Stasiaka, na których malarz przedstawił albo siebie samego, albo w towarzystwie równie często portretowanej żony.

Podania i legendy wiejskie

Malarze przebywając wśród ludu podkrakowskiego słyszeli barwne podania i baśnie. Chętnie korzystali z zasłyszanych opowieści, umieszczając je na swoich obrazach . Anna Zeńczak wspomina Kacpra Żelechowskiego: „Żelechowskiego poniosła fantazya od świata rzeczywistego ku tej drugiej, idealnej stronie życia, którą stworzyła sobie wyobraźnia krakowskiego ludu w postaci baśni, podania, przesądu”. Ponieważ niewiele udało się odnaleźć obrazów namalowanych przez Stanisława Radziejowskiego, warto przytoczyć fragment artykułu M. Janoszanki: „Baśń, to królestwo artysty – rusałki, dziwożony – zagnieżdżone w dziuplach drzew – wabiące wieczną pieśnią tęsknoty – jakieś uwięzione w konarach ‘Latawice’ gnane wichrem, zgrane w akord twórczości artystycznej wybujałe fantastycznej…”. Wincenty Wodzianowski swe obrazy budował za pomocą innych środków malarskich. Artysta wykorzystywał śmiałe, bardzo kontrastowe zestawienia barw i zdecydowane pociągnięcia pędzla, które podkreślały ekspresję prac. Tetmajer chętnie przedstawiał motyw baśni i legend. W jego dziełach widać treść narodową.

Bibliografia:

Beata Pranke, Nurt chłopomanii w twórczości Stanisława Radziejowskiego, Ludwika Stasiaka, Włodzimierza Tetmajera, Wincentego Wodzinowskiego i Kacpra Żelechowskiego, Warszawa 2003

Zdjęcie główne: Wodzinowski, Chłopska para