Podhale w swej szerokiej definicji obejmuje obszerny pas ziemi zawierający prócz Podhala właściwego, Orawę, Gorce, Pieniny, a nawet Sądecczyznę. Rejon ten charakteryzuje się niesłychanym rozkwitem różnych dziedzin kultury regionalnej, od muzyki, rzeźby, ceramiki, po architekturę oraz niezwykle bogatą literaturę ludową.

Gawędy podhalańskie cieszyły się dużą popularnością już od czasów Stanisława Witkiewicza i Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Spisali oni wiele niepowtarzalnych i osobliwych gadek góralskich. W ukazanej w 1948 r. książce „Wybór pisarzy ludowych” miejsce znalazło mnóstwo podhalańskich gawędziarzy – takich jak J. Sabała, J. Gąsienica, T. Gadeja, itd. Jednak niezwykle trudno było natrafić na zbiór zawierający gawędy i podania, który chociażby w pewnej części oddawał obraz podhalańskiej literatury gawędziarskiej.

Gawęda podhalańska ukształtowała swój własny, niepowtarzalny styl. Stworzyły go m.in. powtarzające się tematy np. zbójnickiej przygody, śpiących rycerzy w Tatrach, a wszystko to otoczone podobną obyczajowością i tatrzańską przyrodą. Cechą charakterystyczną jest oczywiście właściwy język gwarowy, terminy i zwroty typowe dla Podhala.

Gawędy tworzyły różne osobistości, od znakomitych, sławnych pisarzy, po niepiśmiennych, ale równie utalentowanych górali. Ci pierwsi, często związani byli z Podhalem jedynie poprzez swoje zainteresowania. Byli to wykształceni, świadomi artyści, którzy często szczegółowo poznali kulturę górali oraz opanowali ich gwarę. Do grupy tej możemy zaliczyć Kazimierza Przerwę-Tetmajera, Stanisława Witkiewicza, Andrzeja Stopkę, Tadeusza Malickiego, Andrzeja Galicę itd. Gawędziarze ludowi i górale, zazwyczaj urodzeni na Podhalu, nierzadko nie posiadający wykształcenia nawet podstawowego, często dorównywali wielkim pisarzom. Należą tu: Sabała (Jan Krzeptowski), Jędrzej Gąsienica, Tomasz Gadeja, Andrzej Suleja, Stanisław Krzeptowski-Biały i wielu innych.

Wszyscy Ci gawędziarze wzajemnie na siebie oddziaływali, przejmowali różne wątki, motywy i zwroty.

Czym właściwie jest gawęda?

Za gawędę możemy uznać opowiadanie, zazwyczaj krótkie, którego tematem jest ciekawe zdarzenie, przygoda czy legenda, która wywołała jakieś emocje i poruszenie. Pisane jest (lub mówione) językiem gwarowym (niekiedy literackim).

Wydawać by się mogło, iż Podhale stanowiło doskonały grunt dla rozwoju gawędziarstwa. Podczas długich, zimowych wieczorów ludzie gromadzili się w jednym miejscu i z chęcią oddawali się niemalże jedynej możliwej wówczas rozrywce – słuchaniu tych mających dar mówienia, czyli gawędziarzy. Społeczeństwo wielce upodobało sobie wieczornice, wtedy właśnie górale prezentowali swoje „gadki”.

Na rozwój gawędziarstwa wpłynął również rozkwit podhalańskiego regionalizmu, chęć zachowania swej odrębności oraz duma ze swych korzeni i kultury. Zorganizowano nawet Związek Podhalański, który nawoływał do pielęgnowania obyczajów oraz sztuki, tradycja miała być „Twoją godnością, dumą i szlachectwem”. Pisarze współpracowali m.in. z „Gazetą Podhalańską”, która publikowała na swych stronach wiersze, opowiadania i gawędy.

Jednym z najsłynniejszych gawędziarzy podhalańskich był Jan Krzeptowski, do którego przylgnął przydomek Sabała czy Sabalik, nazywany był również Homerem Tatr, ale także dziwakiem i dziadem. Wyróżniał się on niezwykłym talentem muzycznym (grał na gęślikach), bogatą wyobraźnią oraz talentem niedościgniętego gawędziarza. Sam Witkiewicz cytował wiele jego aforyzmów i gadek. Był inspiracją dla innych pisarzy. Wywarł duży wpływ na podhalańską literaturę i samych twórców ludowych. Jedne z jego najpopularniejszych gawęd to: O śmierzci, Jak Poniezus stworzył babe, O zaśpionym wojsku w Tatrach, O zbójnikach i kloryku, O diable itd.

Innymi gawędziarzami wartymi wspomnienia byli np. Jędrzej Gąsienica czy Tomasz Stopka Gadeja.

Więcej do poczytania: Gawędy Skalnego Podhala – Włodzimierz Wnuk