Ziemia Dobrzyńska obejmuje obszar położony pomiędzy rzekami: Wisłą, Skrwą i Drwęcą. Obszar tego regionu ukształtował się ostatecznie w państwie polskim na przełomie XIV i XV w. W latach Rzeczypospolitej szlacheckiej znaczny odsetek ludności Ziemi Dobrzyńskiej stanowiła drobna szlachta, natomiast nie wykształciły się na jej terenie duże ośrodki miejskie. W wyniku II rozbioru Polski całe jej terytorium znalazło się pod zaborem pruskim (wcześniej po I rozbiorze do Prus włączone zostały północne skrawki regionu). W latach 1807-1815 Ziemia Dobrzyńska weszła w skład Księstwa Warszawskiego. Następnie przez prawie sto lat znajdowała się pod zaborem rosyjskim. Zajęta przez wojska niemieckie w czasie I wojny światowej, do odrodzonego państwa polskiego powróciła w 1918 r. Obecnie większość jej obszaru jest położona w obrębie województwa kujawsko-pomorskiego. Ziemia Dobrzyńska jest regionem słabo zurbanizowanym – największe miasta (Lipno, Rypin) liczą po kilkanaście tysięcy mieszkańców. Historyczną stolicą regionu jest Dobrzyń nad Wisłą.
W kulturze ludowej Ziemi Dobrzyńskiej w wielu sferach (budownictwo, technika uprawy ziemi, styl urządzania wnętrz) zauważalne są pewne podobieństwa do regionów z nią sąsiadujących: Kujaw (od południa i zachodu), Ziemi Chełmińskiej (od północy i północnego zachodu) oraz Mazowsza (od wschodu). W budownictwie uwidocznił się wpływ osadnictwa niemieckiego, zauważalna była tendencja do wznoszenia chałup pod jednym dachem z oborą. Domy mieszkalne do okresu I wojny światowej budowano przede wszystkim z drewna lub gliny, w mniejszym stopniu z cegły, zależało to głównie od dostępności na danym terenie surowca, z którego wykonywano budynki i od zamożności gospodarzy.
W zakresie umeblowania wnętrz mieszkalnych omawiany region wykazuje podobieństwa do Ziemi Chełmińskiej. Natomiast w odróżnieniu od obszaru Kujaw na Ziemi Dobrzyńskiej zachowało się niewiele malowanych skrzyń, w których trzymano ubrania. Już pod koniec XIX w. do przechowywania odzieży zaczęto używać szaf ubraniowych.
Tradycyjny strój dobrzyński, znany z opisu pochodzącego z II połowy XIX w. różnił się w pewnym zakresie od ubioru Kujawiaków czy mieszkańców Mazowsza. Mężczyźni nosili czarne, filcowe kapelusze z szerokim rondem, zwężające się ku górze. Za męskie okrycie wierzchnie służył płaszcz z granatowego sukna z „sutą peleryną”, który przewiązany był włóczkowym pasem. Spodnie były szerokie (podobnie jak na Kujawach), wykonywane z sukna lub płótna barwionego na granatowy kolor. Dziewczęta nosiły na głowach małe czapeczki z kolorowego perkalu otoczone wstążką zieloną, różową lub żółtą. Nakryciem głowy kobiet zamężnych były niewielkie czepki, na których zawiązywano jedwabną chustkę. Codzienne suknie dobrzynianek wykonane były zazwyczaj z farbowanego płótna, a odświętne m.in. z kolorowego perkalu.
Góra Zamkowa (miejsce w Dobrzyniu nad Wisłą, w którym w średniowieczu znajdował się gród)
Na różnice pomiędzy kulturą Ziemi Dobrzyńskiej a kulturą obszarów położonych po drugiej stronie Drwęcy silny wpływ miał fakt przynależności ziem do dwóch różnych zaborów. Ziemie położone w zaborze pruskim uważane były za bogatsze. Rolnicy sprowadzali stamtąd narzędzia do uprawy ziemi, kobiety – materiały tekstylne. Mieszkańcy Ziemi Dobrzyńskiej nazywali swych sąsiadów z północy „Krzyżakami” lub „pomorskimi śledziami”, sami byli nazywani „bosymi antkami”, gdyż stanowili uboższą społeczność w porównaniu z ludnością zza Drwęcy.
Pewne elementy kultury ludowej, jak np. tradycyjny strój, zanikły na Ziemi Dobrzyńskiej już w początkach XX w. Żywotność zachowały natomiast różne zwyczaje i obrzędy, które były kultywowane jeszcze w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej. I tak dłużej, w porównaniu z ziemiami położonymi za Drwęcą, przetrwały elementy obrzędowości weselnej (m.in. śpiewy i przyśpiewki), obrzędowości żałobnej (obchodzenie tzw. pustych nocy, podczas których śpiewano pieśni religijne); czy zwyczaje doroczne (np. „herody”, czyli chodzenie grup kolędniczych od drugiego dnia świąt Bożego Narodzenia do święta Trzech Króli).
Kształt zagród wiejskich, wystrój wnętrz mieszkalnych i budynków gospodarczych dawnej wsi dobrzyńskiej został odtworzony w Kujawsko-Dobrzyńskim Parku Etnograficznym w Kłóbce (miejscowość na terenie Kujaw, 25 km na południe od Włocławka). Na terenie skansenu znajdują się też obiekty dawnej architektury przeniesione z terenów Ziemi Dobrzyńskiej (m.in. wiatrak typu „koźlak” pochodzący z XIX w.).
Bibliografia:
Guldon Zenon, W czasach szlacheckiej Rzeczypospolitej – terytorium, ludność i stosunki społeczno-gospodarcze, [w:] Studia z dziejów Ziemi Dobrzyńskiej. XV-XX wiek, pod red. Mieczysława Wojciechowskiego, Toruń 1987.
Karwicka Teresa, Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej, Toruń 1979.
Karwicka Teresa, Cherek Janina, Tradycja a współczesność w kulturze ludowej wybranych wsi regionów Polski Północnej, Toruń 1982.
Tekst, zdjęcia: Kamil Błaszczyk
