Dożynki, zwane także obżynkami, okrężnem lub wieńcowinami, to ludowe święto związane z zakończeniem żniw. Czas żniw był szczególny dla wiejskiej społeczności, od ich powodzenia zależała jej dalsza egzystencja. Żniwa, a zwłaszcza ich zakończenie, pełen były praktyk i obrzędów o magicznym charakterze, mających zapewnić pomyślność i dobry plon.

Żniwa były czasem wytężonej pracy fizycznej. Z reguły zaczynały się w połowie lipca i trwały około miesiąca. Zwyczajowo uważano, że sygnałem do rozpoczęcia prac żniwnych był głos przepiórki, który rozumiano jako „pódźcie żąć, pódźcie żąć”. Pracę rozpoczynano o świecie i kończono wieczorem. Zboże żęto przy pomocy sierpów, z czasem zaczęto używać kos.

Dożynki rozpoczynały się w dniu ukończenia prac polowych. Wiele zwyczajów i obrzędów skupiało się wokół ostatniej kępy nie zżętego zboża nazywanej zależnie od regionu kozą, brodą, pępkiem lub ostatniego snopa zwanego babą. Zboże to przystrajano polanymi kwiatami oraz zielem. Kłosy z ostatniej kępy lub ostatniego snopa wykorzystywano do plecenia wianków na Matki Boskiej Zielnej. W niektórych rejonach Polski istniał zwyczaj oborywania kozy lub przeciągania przez kozę gospodarza.

Podczas dożynek wito także duży wieniec ze zboża, kwiatów i ziół. Wplatano do niego także owoce oraz figurki zwierząt. Wieniec ten nazywany był plonem, ponieważ symbolizował zebrane z pola plony. Wieńce dożynkowe miały najczęściej kształt wielkiej korony lub koła. Żniwiarze wracający z pola formowali się w korowód, na którego czele szła przodownica, czyli najbardziej pracowita dziewczyna niosąca wieniec. Wieniec zanoszono do bogatego gospodarza lub do dworu, śpiewając przy tym różne pieśni dożynkowe:

Mamy wieniec, mamy

Komu go damy?

Mamy wieniec rumiany

Nasz pan dobry, kochany (…)

Otwórzcie nam pani dziedziniec, dziedziniec,

Stołecki, ławecki pod wieniec, pod wieniec!

Oj nie żałuj pani barana, barana

Bośmy w polu zdarły ręce i kolana.

Żniwiarzy wracających z pola witano wódką oraz chlebem, sprowadzano także muzykantów, aby przygrywali podczas dożynkowej zabawy.

Okrężne w Sandomierskiem. 1841 (źródło: pl.wikipedia.org)

W okresie międzywojennym ukształtował się zwyczaj dożynek gminnych, podczas których cała wieś wspólnie świętowała zakończenie żniw. Odbywały się one zwykle w dniu Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia), bez względu na stan zaawansowania prac żniwnych. Wieniec w uroczystym pochodzie zwożono na drabiniastym wozie udekorowanym zielenią do kościoła, gdzie był poświęcany, druga część dożynek składała się ze wspólnej zabawy przy Domu Ludowym.

Bibliografia:

Krzysztof Ruszel Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskiem, Rzeszów 2004.